Taxane warbixinno ku saabsan Cilmi-Dhegoodka Geeska Afrika Qaybta Saddexaad:Xiliyada Habeentiriska soomalida u gaarka ah ee laga isticmaalo miyiga Maqaaladii hore waxaynu kusoo carrabaabnay kaalenderada saameeyey habeentiriska laga isticmaali jirey dhulka soomaalida. Kuwaas oo kala ahaa Gregorian-ka reer galbeedka, kaalenderka Islaamka, iyo tirsiga laba-iyo-toban bilood oo raaca dayaxa, sidaa darteed aad ugu dhow kan Islaamka oo bilihiisa la afsoomaaliyeey. Waxaynu hadaba maqaalakan ku eegaynaa hab afraad oo ah habeentiriska gaarka u ah soomaalida, oo sida aynu ku aragnay maqaalkii hore [Jama Musse, J. 2005a], xidhiidh wayn la leh kaalenderkii hore ee Persia. Sida aynu arki doonose wuxuu ku salaysan yahay cimilada iyo roobabka ka da’a dhulka Soomaliland. Tirsigani wuxuu bilaabmaa habeenka Dabshidka (Nawruushka) , oo ah habeenka kowaad ee xilliga la yidhaahdo Seermowaydo . Waa hab tirsiimo oo waagii hore laga isticmaali jirey carriga soomaalidu dagto. Dabshidku waa halka ay ka unkanto xisaabinta iyo kala xadaynta xilliyada sannad qorrexeedka, saadaalinta cimilada, hawada iyo roobka. Waa habkii reer guuraagu ku go’aamin jireen waxyaabo badan oo noloshooda ah (sida guuritaanka, hayaanka, in adhiga maqasha laga xidhxidho, in sumalka idaha lagu sii daayo, iyo in baarqabka geela lagu furo, ama habeenkaa looba tu’iyo, iwm.) Dabshidku wuxuu had iyo jeer dhacaa dhammaadka xilliga Xagaaga, oo ah xilli qallalan oo ay degaanka Soomaaliland badankeeda ay daruuruhu dul joogaan. Inta badan wuxuu dhacaa dabshidku afarta cisho ee u horeeya bisha siddeedaad (Oogost) ee kaalendarka Gregorianka. Qaybinta Guud ee Sannadka: Soomaliland badankeeda, ilaa Jigjiga (Itoobia) agagaarkeeda, afartanka cisho ee ku xiga Dabshidka waxaa la yidhaahdaa Dayr-Xalalood, waxaana soo afjarma dabaysha mansoonka ah ee awoodda yar ee kasoo dhacda koonfur-galbeed. Labaatanka cisho ee ku xiga waxaa la yidhaahdaa Dayr Xabbis, waxaana da’a roob yar oo teel teel ah. Soddonka cisho ee ku xiga waxaa la yidhaahdaa Dayr Dirir, waana marka ay bilaabanto dabaysha mansoonka ee waqooyi-bari, oo keenta roobab badan. Halkaana waxaa ku ekaada saddexda Tus ee ay dayrtu ka kooban tahay. Dayrtu waa waax (1/4) sannadkii, waana 91 cisho. Waxaa markaa bilaabma waaxda (1/4) labaad ee sannadka oo ah Jiilaal, oo isna u qabysama saddex xilli hoosaad oo kala ah: Dayr-Dambasame, Wajiine iyo Xays. Jiilaalku wuxuu noqdaa qiyaastii guud ahaan 92 maalmood. Qaybtaa kowaad ee sannadka (91+92=183 maalmood) iyo sannadka intiisa kale waxaa lagu kala qaybiyaa xilli kooban oo la yidhaahdo Mehrajaan (gap), oo u dhigma bil-dayaxeed dhalata ama ku beegan bisha Feebarwari ee kaalenderka Gregorianka. Maalmahaa buuxinaya xilliga jiilaalka oo qiyaastii noqda 25 cisho waxay soo afjaraan qaybta kowaad ee sannadka. Waaxda (1/4) saddexaad ee sannadka waxaa la yidhaahdaa Gu’, waxaana ay u kala qaybsanataa afar xilli hoosaad oo kala ah Toddob, Daydo, Seermawaydo iyo Cawl. Waaxda afraad waa Xagaa, waxaanay u kala baxdaa laba xilli hoosaad oo kala ah Dirir Sagaaro (ama dirir sagaalo) iyo Adhi caseeye. Markale si la isugu simo ayaamaha baaqiga ka noqon kara sannad qorrexeedka iyo qaybinta xilliyada kor ku xusan ee lagu saleeyay (sida aynu hoos ka arki doono) cimilada, xiddigis iyo sannad dayexeedka, waxaa lagusoo afjaraa sannadka mar kale xilli gaaban oo isna la yidhaahdo Mehrajaan (gap). Sannadka haddana waxaa loo kala qaybiyaa laba qaybood oo waawayn. Qaybta koowaad (Dayr + Jiilaal) ee sannadka waxaa laysku yidhaahdaa Jiilaalka, halka qaybta labaad ee (Gu’ + Xagaa) laysku yidhaahdo Gu’ga oo ah 182 habeen. Sidaasaana mar kale sannadka tirsiga soomaalida ee kusalaysan qorraxda iyo dayaxa uu hadana u noqda 365 maalmood. Markaanu hadaynu shax ahaan kusoo koobno qaybinta sannadka ee habeentiriska soomalida iyo xilli hoosaadyadiisa waxa uu noqonayaa sidan: Kalaqaybsanaanta xilliyada sannadka ee aag cimiladeedka Somaliland badankeeda(*) Jiilaal Dayr Dayr Xalalood Dayr Xabbis Dayr Dirir Jiilaal Dayr Dambasame Wajiine Xays Mehrajaan Gu’ Gu’ Toddob Daydo Seermowaydo Cawl Xagaa Diri Sagaaro Adhi Caseeye Mehrajaan (*) Kalaqaybsanaantan oo waxoogaa is bedbedesha kolba meesha laga joogo dalka, waxa ay ku salaysan tahay aaga Soomaliland ee Burco u tahay badhtamaha [min Berbera ilaa Oodwayne ilaa xuduudaha Awaare ilaa Wardheer], iyo aaga galbeedka ee Jigjiga (Itoobia) ay salka u tahay [min Bullahaar, Cadaadley, Oodwayne ilaa Xuduudaha Ethiopia ee Awaare iyo Dhagaxbuur ilaa Xuduuaha Jibuuti ee Ceel Foofle iyo Rabassa] oo cimiladoodu isku dhow yihiin. Waxaana uu shaxankani ku salaysan yahay isbarbardhig cimlibaadhistii ay sameeyeen Cerulli, Galaal iyo Hunt, iyo waraysi aan odayaal la yeeshay. Ka eeg faahfaahin dheeri ah Cerulli E., 1957, 1959; Galaal M.X. I, 1968; Hunt J. A. 1951; Jama Musse, J. 2005(a,b) iyo maqaalada soo socda ee taxanahan. Go’aaminta bilowga xilli hoosaadyada iyo dhaqanka reer guuraaga: Waxaynu soo aragnay in dayrta loogu qaybiyo si qeexan saddex Tus oo raaca maalmo tiro go’an ah oo lagu beddeli karo kaalenderka Gregorian-ka, haddaba waxaynu iswaydiinaynaa siday soomaalidu u goysaa bilowga xilliyada kale. Maqaalkan waxaynu ku eegaynaa Gu’ga xilli hoosaadyadiisa. Waxaynu kale oo ku eegi doonaa waxyaabaha ay sameeyaan reer guuraagu marka uu xilli cusubi soo galo, innaga oo tusaale u qaadan doona sida idaha sumalka loogusii daayo. Curashada Gu’ga Xilli hoosaadka kowaad ee gu’gu waa Toddob sidaynu hore usoo aragnay. Toddobku wuxuu bilaabmaa habeenka 200aad marka lagasoo tiriyo Dabshidka, waxaanuu kusoo beegmaa habeenka ay kulmaan dayaxa iyo xiddigaha la yidhaado Urrurku (Pleiades). Habeenkaasi waa bil-dayaxeedka 13keeda ama 14keeda. Waxaanuu socdaa qiyaastii ilaa 25 cisho. Inuu Toddobku dhaco bisha 13keeda ama 14keeda waxa ay u baahan tahay baadhitaan dheeri ah, inkasta oo Muuse X. Ismaaciil Galaal uu fikrad ka bixinaayo arrinkan isaga oo ku sharraxaaya dhalashada bil dayexeedku kolba godka1 ay ka dhalato [Galaal M.X. I, 1968]. Daydo waa bil dayexeedka curata Maarj dhexdeeda, waxaanay socotaa ilaa 25 cisho. Waxaana soo afjara bilowga dirirka Seermawydo. Seermawaydo waa bil dayaxeedka curata Abriil dhexdeeda, waxaana ay socotaa qiyaastii ilaa 25 cisho ugu badnaan. Ugu danbayn waxaa soo gebagabeeya Gu’ga xilli hoosaadka Dirir Cawl oo ah bil dayexeedka dhalata bisha May dhexdeeda. Xilli hoosaadkani wuxuu qiyaastii noqdaa ilaa 25 cisho. Goormaa Sumalka lagusii daayaa Idaha? Shan-iyo-labaatanka cisho ee Seermawaydada dabayaaqadoodu waa ayaamaha ugu wanaagsan si ay dhashaan nayluhu. Waayo roobkaa waxoogaa ka hor da’ay oo dhulku doog buu leeyahay xilligaas. Waana sababta sumalka loogusii daayo idaha habeenka Dambasamo oo ah dayrta gebagabadeeda iyo bilowga Jiilaalka. Iduhu waxay ilmaha ku qaadaan caloosha 147 habeen, laakiin mar haddii la gaadho habeenka 142aad waxaa la filaa inay naylaha ugu horeeyaa dhashaan. Markaa habeenka Dambasamo ee sumalka lagusii daynayo idaha, waxaa loo xisaabiyaa sidan: maadaama la doonayo inay nayluhu dhashaan dabayaaqada Abriil ilaa horraanta May (oo ku beegan 25ka cisho ee Dirir Seermawaydo), waa inay iduhu rimaan oo caloosha ku qaadaan ilmaha dabayaaqada Dayrta ilaa bilowga jiilaalka oo ku beegan horraanta xilliga Dayr Dambasme oo ku beegan dabayaaqada November ilaa horraanta Diisember ee tirsiga Greogrianka. Marka ay iduhu rimaan ayaa haddana laga soocaa wananka qoodha ah (sumalada), oo lagu daraa maqasha si aanay u dhicin in sabeenaha hanaqaaday iyo iduha ay seegtay markii hore amase dhiciyey, aanay si ka’ma ah u rimin, oo aanay u xagaa/jiilaal dhalin, oo aanay abaar kusoo beegmin. Halkaa waxaad ka fahmi kartaa muhiimadda ay leedahay go’aanka in sumalka idaha lagu sii daayaa iyo aqoonta ka danbaysa go’aankaas. Haddii tusaale ahaan uu odeyga beesha u aqoonyahanka ahi aanu ka fiirsan go’aankaas, waxaa laga yaabaa inuu xisaabtiisa qaldo waxaan wiig (toddoba cisho) ahayn, oo deedna ay iduhu dhalaan wiig kahor intaan gu’gu curanin, halkaan ay idaha iyo nayluhuba ku le’daan. Footnote: 1- Fikradda Godka uu ka dhasho dayax cusibi waa baadhitaan xoog leh oo ay sameeyeen aqoonyahano badani, taasoo gaar ahaan Enrico Cerulli iyo Muuse Ismaaciil Galaal aad u baadheen. Waxaanay la xidhiidhaa Xiddigiska (Astronomy). Maqaalkan kagama hadli doono baadhitaanadaas iyo wixii kasoo baxay. Tixraac: • Enrico Cerulli, 1957 Somalia, scritti vari editi ed inediti, Vol. 1. (Edited by) A Cura dell'Amministrazione Fiduciaria Italiana della Somalia; Instituto poligrafico dello Stato P.V. • Enrico Cerulli, 1959 Somalia, scritti vari editi ed inediti, Vol. 2. (Edited by) A Cura dell'Amministrazione Fiduciaria Italiana della Somalia; Instituto poligrafico dello Stato P.V. • Jama Musse Jama, 2005a Habeentiris: Islaamka ka hor, soomalidu miyey lahayd kaalendar dhaqameed soo jireen ah? http://www.redsea-online.com • Jama Musse Jama, 2005b Nayruush iyo Meherajaan: Saamaynta uu kaalenderkii hore ee Persia ku yeeshay habeentiriska soomaalida. http://www.redsea-online.com • John A. Hunt, 1951 A General Servey of the Somaliland Protectorate, 1944-1950. Crewn Agents, London. • Musse X. Ismaaciil Galaal, 1968 The terminology and practice of Somali Weather lore, Astronomy and Astrology. Published by the Author, Mogadishu, May 1968. Jama Musse Jama, jamamusse@tin.it 16 Bil dhurrohore (Mawliid) – 16 Safar 1426 – 26 Maarj 2005 Pisa, Italy Soo Bandhige :Fu,aad Bahda Mareegta Farshaxan