Taxane warbixinno ku saabsan Qaamuuska Cusub oo Af-Soomaali ah

Qaybtii 1^aad Gorfaynta Qaamuuska Cusub ee Af-soomaaliga

Bilawgii 2004ta waxa qoraal lagu faafiyey degellada iyo ardaayada ay Soomaalidu ku leedahay internetka. Qoraalkaas waxa soosaaray Agaasimaha Machadka Afafka ee Xarunta Cilmibaadhista dalka Jabbuuti, waxaanu tibaaxay inuu Machadku soobandhigay Qaamuus cusub oo uu soo ururiyey Saalax Xaashi Carab. Qoraalkaasi waxa kale oo uu ku baaqay in wixii talo iyo toosina ee la hayo loo soo gudbiyo Machadkaa isaga ah si ay daabacaadda dambe u noqoto midaan turxaan lahayn. Buuggaasi wuxu haddaba gacantayda soo galay bishii toddobaad ee kal hore horraanteedii. Markii aan si wacan uga baaraan degey waxay ila noqotay inaan arrimo badan wax ka idhaa. Ugu horrayn waxan dhawr erey ka odhanayaa bilicda buugga. Ku talaxtegimaayee, waxan si kor xaadis ah uga hadlidoonaa mahadhadii Af-soomaaliga iyo heerarkii kala duwanaa ee uu kasoo gudbey iyo go'aannadii wax-ku-oolka ahaa ee ay guddiyadii Af­soomaaligu gaadheen. Waxan si aan turxaan lahayn u gorfayn aragtida uu buuggu ku salaysan yahay, waxa kaloon eegi wuxuu buuggu dhib iyo dheefba soo kordhiyey. Ugu dambaynta waxan ku soo gabagabayn dhibaatooyinka Afka ka jira ee u baahan in si cilmiyeysan wax looga qabto, lana filayey inuu qoruhu wax ka yidhaa. Bilicda Qaamuuska: Aan ku bilaabee, milicsigii u horreeyey isheydu way ku doogsatay bilicda iyo sida quruxda badan ee loo daabacay buugga. Laysma hagradee waxan runtii qirayaa in xoog iyo xoolo badanba loo hurey hirgelinta iyo soosaaridda buugga. Waxan filayaa iney hawshani hormood u noqoto kaalintii ay dawladda iyo dadka reer Jabbuuti ku lahaayeen kobcinta iyo hormarinta Af-soomaaliga. Mahadhada Af-soomaaliga: Ka hor 21kii Oktoobar ee 1972kii, dad badan oo Soomaali iyo shisheeyaba leh baa isku hawlay sidii Af-soomaaliga loo qori lahaa. Ha ugu horreeyo Sheekh Yuusuf Al-kawniin oo ah ninkii bilaabay Alif la kordhabey iyo kuwii faraha badnaa ee ka dambeeyey, haddii aan qaar ka magacaabana, ay ka mid ahaayeen Muuse X I. Galaal, Cismaan Keenaddiid, B. W. Andrzejewski, Maxamed Cabdi Makaahiil, Shire Jaamac Axmed, lbraahim Xaashi Maxammuud, M.M.Moreno, C.R. V.Bell, L. E. Armstrong, Cabdullaahi Xaaji Maxammuud, B.Panza, iyo Cabd- raxmaan Sh. Nuur. Aqoonyahannadaasi waxay dhammaan ka midaysnaayeen qoridda af-soomaaliga. Hayeeshee, waxay ku kala tagsanaayeen farta lagu qorayo iyo qaabka xarfaha qaarkood loo qorayo. Tusaale ahaan, inta rabtay in xuruufta laatiinka la qaataa meelo badan ayey ku kala duwanaayeen sida tirada xarfaha iyo qaabka xarfaha qaar loo qorayo. Kuwa far carabida rabayna sidaasoo kalay ahayeen sida ka muuqata shaxda aan halkan ku soo ladhay kana soo dheegtey buugga la yidhaa: the modernization of Somali  Vocabulary, ee uu qoray "Caney, John Charles soonabaxay 1984kii ". Go'aankii Guddidii La Qabtay 1961kii: Sida dad badani ka warqabaan, 1961kii, kolkii Calanka la qaatay kadib, waxa la abuuray guddi uu guddoomiye u ahaa Alla haw naxariistee Muuse X. Ismaaciil Galaal kana mid ahaayeen rag badan oo aqoon yahanno ahaa. Guddidaasi oo hawsha loo diray ahayd iney ka soo baaraan degto Farahaas oo dhan, go'aanna ka soo gaadho farta ugu habboon ee lagu qori karo Af-soomaaliga. Guddidu umay codeyneyn in afka laatiinka lagu qoro ama carabi ee waxa ay eegayeen dhawr arrimood. Mar uu Muuse Galaal u warramayey laanta Af-soomaaliga ee B.B.Cda wuxu sheegey iney ku xulanayeen Farta loo baahan yahay dhawr arrimood oo ay ka mid ahaayeen dhaqaalaha, quruxda afka iyo fudeydka. Isaga oo arrimahaas sii faahfaahinaya waxa uu yidhi, " Marka aannu dhaqaalaha ka eegeyno, waxaanu eegeynaa waxay dhibaato dhaqaale keeni karto fartaasi." Tusaale ahaan buu yidhi, "Haddii la qaato farta Cismaaniyada waxa lagama maarmaan noqonaysa in kolkiiba la wada beddelo makiinadaha wax lagu qorto, madbacadaha, kuwa taararka lagu diro, iwm." Taasi waxay u baahan tahay buu yidhi dhaqaale farabadan oo aanay dawladda Soomaaliyeed awood u lahayn. Inta hawshaa lagu fooganyahayna adduunka ayeynu ka hadhaynaa buu raaciyey marxuunku. Fudeydka farta isaga oo ka hadlayana wuxu yidhi, "Dadka badankiisu laatiinka wey wada yaqaannaan, barashadeeduna wakhti badan ka qaadanmayso." Halkaas waxa kaaga cad inaan la eegeyn dan qof, dan reer, cid lagu ralligelinayeyna jirin ee mar kasta laga hormarinayey danta guud. In kasta oo ay guddidu go'aankeedi soo saartay haddana dawladihii Soomaaliyeed ee dalka soo maamulay kumay guuleysan iney yeeshaan kudhac lagu meel mariyo go'aankaasi. -------------------- 21kii Oktoobar iyo qoriddii Af-soomaaliga: 11 gu' kadib ayuu Maammulkii ciidammada Soomaaliyeed go'aansaday in la hirgeliyo go'aankii waagaa oo ahaa in af-soomaaliga lagu qoro xuruufta laatiinka. Kudhacaa adagi wuxuu soo af-jaray murankii iyo dhabbacashadii dhabarku muuqdey ee layskula dhex meereysan jirey. Waxana loo dhaqaaqay dhinac qudha. Ujeeddo kastaa ha ka dambaysee, wuxu go'aankaasi meesha ka saaray inuu qofba sheegto in fartiisii la qaatay. Waayo waxaad arkaysaa iney mid kasta meel uga egtahay meel kalana uga duwantahay. Go'aankaasi waxa uu isku dubbariday aqoonyahannadii midba meel ujeedey. Waxana loo wada dhaqaaqay horumarintii afka. Go'aannadii guddida Af-soomaaliga: Guddidu waxay go'aamisey iney xuruufta af-soomaaligu ka koobnaandoonaan 21 shibbane, 5 shaqal oo gaaban iyo Firgin ('). A B C D DH E F G H I J K KH L M N O Q R S SH T U W X Y' Waxa kale oo jira shan (5) shaqal oo dhaadheer oo kala ah AA EE II OO UU oo ah shanta gaaggaaban oo la labanlaabay. Guddidu waxa kale oo ay go'aamisey iney toddobada xaraf ee kala ah b, d, g, l, m, n, r ay laban laabmaan. Xarafka 'dh' way ogaayeen inuu laban laabmo tusaale ahaan: gabadh = gabadhdha. Hayeeshee ayaka oo ka eegaya dhinaca dhaqaalaha iyo dhinaca quruxda afkaba waxay go'aansadeen inaan la labanlaabin. Markii qaamuuskii u horreeyey la dejinayey, guddidu wey ka noqotay habkii kala horreysiinta far­soomaalida ee ahayd "B, T, J, X, ..." waxana la guddoonsadey in la raaco fartana loo kala hormariyo sida ay afafka kale ee laatiinka qaatayba u raaceen (Keenadiid 1976). Xilligaa wixii ka dambeeyey, qaamuusyadii soo baxay oo dhammi waxay ku dhisaallanyihiin aragtidaa iyada ah. Tiraba qaamuuska Saalax mooyee waxa qoraal-yaalkayga laga helayaa sagaal kale dhammaantoodna waxay ku salaysanyihiin habka aynu ka hadlayno. Qorayaashu waxay tixgelin weyn siiyeen go'aannadii aan sheegney. Waxa, haddaba, waxa aad loola yaabo ah sida uu Saalax ku keenay arrintan, ugana dhigayo aragti uu isagu leeyahay oon hortii cidiba ka hadal. Abdiraxmaan Faarax "Barwaaqo" wuxuu horay u qoray dhawr Buug uu ka mid yahay: "MAGAC BILAASH UMA BOXO" Ottawa, Canada E-mail: Hal_aqoon@yahoo.com Akhri Qaybtii 2aad    Soo Bandhige :Fu,aad Bahda Mareegta Farshaxan