Somali/Somaliland Xal Abwaankii curinta maansada hibada dhabta ah u lahaa, Alle haw naxariistee, Cabdillaahi Suldaan Maxamed "Timocadde", ayaa wuxuu goor ku beegan bilowgii 1970nadii innoo sheegay, in meel kasta oo uu gumaysi shisheeye ka tago ay ku hadho arami iyo ugxaan aan markaa muuqan, hase ahaatee xilliyo danbe dillaacda, dhibaatooyin hor lehna sababta. Tuducyadii arrintaas wax ka tilmaamayey waxaa ka mid ah, midhadhkan saddexda ah ee hoos ku xusan, kuwaas oo aan halkan isugu xigin sidii caadiga ahayd ee ay gabayga ugu jireen: Isticmaarku meeshuu ka tago, arami baa taalle Irbaddiisu waayada danbay , aano kicisaaye Waa waxa Afrikaba kharribay, ugax dillaacdaaye Haddii aan runta la inkirayn, waxaa arrin xaqiiqo ah oo aan dhabnimadeeda muran ka taagnayn ah: in dhibaatooyinka faraha badan ee dhawr iyo tobankan sanno ee u danbeeya Soomaaliya ka jiraa ay yihiin ugxaan-shareedyo 21 sanno la aasayay, kuwaas oo markii uu xilligoodii galay dillaacay, wax aafeeyay, maalinba maalinta ka danbaysana sii labo-qarxaya. Dhibaato kasta oo xilli cayimman dhacda, markaa ka hor baa laga sii shaqeeyay, lana sii qorsheeyay. Hoggaamiyihii kooxdii kacaanka (kooxdii Oktoobar) Maxamed Siyaad Barre,, ayaa isagoo arrintaa ugaxaanta faahfaahinaya waxaa laga hayaa inuu yidhi: "Dal waan ka tagi, laakiin wax kale oo aan ka tagayo lama arko." Waxa kale oo aad xusuusataa tix uu tiriyay nin Ismaaciil Mire la odhan jiray oo ay tuducyadeeda ka mid ahaayeen kuwani: Meel ay guuldarro joogto Gasabbaa u horeeyay. Mar kasta oo ay dhibaato dhacdo, waxaa la qaadaa tallaabooyin xalkeeda loogu dhowaanayo iyo kuwo inay xal kama-danbays ah noqonayaan loo malaynayo. Bulsho-weynta soomaaliyeed wax weynbaa kala gaadhay, waana la kala irdhoobay. 21 sanno oo awooddii qaranka qaybo qaranka laftiisa ka mid ah lagu tunjilicsanayay, denbiyo culculusna lagaga galay iyo sannado badan oo 21kaas sanno ka danbeeyay oo ugxaan hoog dhalisay la sii aasay ayaa loo soo joogay. In soomaalida xorriyadda iyo wanaagga jeceli isku waafaqdo in mashaakilkii dhacay oo idil ay masuuliyaddeeda leedahay kooxdii 21ka Oktoobar, iyo in la isla garto goor ay noqotoba in kooxdaas si shuruud la'aan ah caddaaladda loo hor keeno, dakannooyinkii ay qabeenna loo qabsado, ayaa ah tallaabooyin mudakar ah, oo xagga is-fahamka iyo xalka loogu dhowaan karo, haddii aanay noqonba tallaabooyin xalka laftiisa udub-dhexaad u noqon kara. Gabyaagii caanka ahaa ee Homer la odhan jiray, oo xilli qarniyo badan laga soo muddaystay noolaa ayaa waxa laga soo wariyey inuu yidhi hadal macnihiisu sidan u dhowaa: " Waxaa labo gef oo waaweyn oo isku mida ah,in marti kuu timid oo jecel inay kula sii joogto aad dedejiso, iyo in isla martidaas ama tu kale oo markii ay cabbaar ama in muddo ah kula joogtay ka dib, rabta inay sii socoto (tagto) aad joojiso." Innaga waxaa daw innoo ah in aynu xusno in ay labo danbi oo waaweyn yihiin in bulshada lagu amar-ku-taagleeyo oo la xasuuqo, iyo in haddana markay amar-ku-taaglayntaas iyo xasuuqaas ka dhiidhido kana galiilyooto iyadii dib loo eedeeyo, denbigii ay cid kale sababtayna gurada loo saaro. Waa wax aan suurtagalba ahayn in lala shir yimaado. Waa garasho liidata. Xaq si nabadgelyo ah, tanaasul badan, wada-xaajood iyo wanaag lagu waayay in teerri lagu dayo mooyaane, ma si kale ayaa jirta. Ururradii xaq-raadiyeyaasha ahaa ee Maxamed Siyaad la dagaallamay waxay ka turjumayeen dareenkii dhabta ahaa ee bulshooyinkii cadaadisku hadheeyay. Inta arrimahaas aan caadku saarrayn ee garta ah lays diidsiinayo, kuwii burburka u sababta ahaana la taageerayo in isfaham iyo xal la helaa waxay la mid yihiin baabbacooyin timo laga dayey. Goor kasta oo hawl loo guntado, waxaa loo baahdaa hab iyo qorshe fiican oo la raaco ama wax la iftiinsado. Arrinta 'caddaalaydeynta' ee aynu kor ku soo xusnay, ee in mar uun la hirgeliyo la rajaynayo waa in loo sameeyaa sidii hawshii dacwadda ahayd ee dhowaan eedeysanaha weyn ee Maxamed Cali Samatar lagu oogay. Hawshaasi waxay ahayd hawl fiican oo lagu raadinayo xuquuq maqan. Waxase falxumo weyn oo ceeba ah, in la arko soomaalida qaarkeed oo hawsha sidaas u fiican ee dawga ah is-hortaageysa, eedeysanahana garab siinaysa. Dadka eedeysanehaas taageeray ayaa waxay u jeedaan in ay arrin heer shacbi taagan u beddellaan heer qabiil, ee daacadnimo iyo jacayl ay Maxamed Cali Samatar u qabaan kama aha mana jirto. Waxay uga dan leeyihiin in ay dad badan oo denbiyo waaweyn ka galay ummadweynta soomaaliyeed gaashaan ugu noqdaan. Haddii siday ku doodayaan uu ka dhab yahay jacaylka ay sheegayaan inay Maxamed Cali Samatar u hayaan, hala xididaan markaasaa la ogaan jacaylka iyo qaddarinta ay sheegayaane. Haddii aanay sidaas yeelaynna danohooda ha ku toosaan, oo ha inaga daayaan uurka daban iyo afka qoslaya. Arrimaha noocan ah ee denbiileyaasha lagu taageerayaa waxay halis ku yihiin habdhaqanka fiican ee banii-aadanka. Waa arrimo dhaqanka soomaaliyeed iyo mid kastaba guuldarro ku ah. Waa arrimo keeni kara in cid kasta oo xaq raadsata xaqaas laga hor istaago, iyadoo lagu xumaynayo beel iyo wax la mid ah. Dadka M.C.Samatar taageerayaa ha ogaadaan in haddii ay falalka jadkaas ahi ummadda ku dhex faafaan aanay natiijadoodu cidna dan u ahayn, oo ay cid walba maalin uun si gaar ah u saamayn doonaan. Wax kastaaba ha sababaan falalka noocan ah ee maroorka ahe, inta fekerka soomaali badani sidaa yahay, wax badan baa si ah. Haddii aynu gees kale wax ka eegno,intii ka horreysay bishii Julaay, 1960kii soomaalidu waxay geyigeeda u kala degi jirtay tol-tol, noloshooduna waxay ku xidhnayd miyiga, xoolaha nool oo kolba halkii ay biyaha cirku haleelaan loo sahamiyo, beero-falashada, farsamotunka, kalluumaysiga iwm. Intii ay soomaalidii xilliyadaasi nabad iyo wanaag ku wada dhaqnaan jireen iyo intii loollan iyo collaado beeleed ay ka dhex dhici jireen sida ay ila tahay waxaa badan inta ay sidaa hore u wada noolaan jireen. Hase ahaatee, waxaa marar badan beelaha ka dhex-qarxi jiray dagaallo ka bilaabmi jiray xoolo la kala meersaday, dad la iska dilay, gabadh naaska la qabtay, dhul layska riixay iwm. Dagaalladaas waxaa ku naf waayi jiray dad badan, malaayiin xoollo ahina way ku baabi'i jireen ama waa la kala dhici jiray. Haddaba 1dii Julaay, 1960kii markii qaran la noqday , calan soomaaliyeed hoostiina lagu midoobay, wixii soomaalida xilligaa ka hor kala gaadhay, waxaa loo garawsaday in ay ahaayeen loollan iyo legden toleed, waxaa loo aqoonsaday inay ahaayeen wax dhacay xilli aanay dawladi jirin, sidaa darteedna ay fiican tahay inaan la qiimayn ama ciddii ku lug lahaan jirtay aan la maxkamadayn. Maya, ee lamaba soo hadalqaadin, oo haddii ay cidi soo hadalqaadi lahayd waa lala yaabi lahaa, sababtoo ah dawlad baa dhalatay , oo waxa la doonayay in nolosha hore loo wado, dawladnimada dheefteedana lagu barwaaqoobo. Haddaba haddii dawladdan kiiniya lagu soo dhisay ay shaqayso amaba ay tu kale oo ka fiicani ay goor kale dhalato, xilliyadii aanu qaran jirin ee ka danbeeyay 1991kii ilaa waayadan wixii hoog ahaa ee dhacay ma sidii kuwii 1960 kii ka hor dhacay ayaa la dhaafi doonaa, mise la dhaafi maayo? Sideebaase xalka u dhow? Midnimadii 1960kii oo si sharci ah u hirgeli weydey ama sababo kaleba ha keeneene, guud ahaan soomaalidu tan iyo waagaa waxyaalo badan ayey kala tabanaysaa. Dhibaatooyin badan, caddaaladxumo,sadbursi iwm., ayaa dhacay, kuwaasoo inqilaabyo keenay, u-codayntii dastuurradii dalka oo la qaaddacay keenay, mashaakil kalena udub-dhexaad u noqday. Haddaba si xal loo helo, burbur danbe looga feejignaado, soomaalidana loo kala bedbaadiyo, waxaa lagama-maarmaan ah arrimahan soo socda: 1. in laysku hawlo dibuheshiisiinta beelaha kala fogaaday intii dad aan heshiin xoog dusha lagaga keeni lahaa; 2.in wada-tashi iyo wada-xaajood wax lagu maamulo, mar danbena aanay maamulladu u dhaqmin qaab keli-talis, dawladdan iyadoon cago-dhigan kelitalisnimada bilowdayna arrintaa mar walba lala dabo joogo; 3.in isfahamsiinta bulshada lagu dadaalo iyo in la joojiyo nooc kasta oo ay yihiinba dalbashada cidammada shisheeye. Labadaa arrimood ta hore ayaa u baahan in xoogga la saaro, ta danbese welwel badan lagama qabo, waayo marka laga tago dadka Cabdillaahi Yuusuf la haybta ah, shacabka soomaaliyeed oo dhan iyo baarlammaankuba ma oggola; 4. dawladda Kiiniya lagu soo dhisay waa dawlad koonfureed (soomaaliyada maanta): Madaxweynaha, Ra'iisal-wasaaraha, Guddoomiyaha Baarlammaanka, 4ta Wasiir ee ugu mudan, Caasimadda, Golaha Baarlammaanka laftiisa iyo jagooyin muhiim ah oo aan weli la magaabinba masuuliyiinta haysaa waxay giddigood ka soo wada jeedaan koonfur, taasoo caddaynaysa in dawladda lafteeduba ay dawlad koonfureed tahay! Haddaba si ay wax u hagaagaan, soomaaliduna qas iyo qalalaase danbe uga bedbaaddo, dawladdaa koonfur oo ah dalkii loo soo sameeyay halagu koobo. Soomaalilaanna dawladnimadeeda halagu taageero. Sidaas ayaa ah sida ugu macquulsan uguna fiican wakhtigan xaaddirka ah. Dhowr iyo tobanka dal ee Carabta ah kuna kala yaalla Waqooyiga Afrika iyo Bariga Dhexe waxay wadaagaan af, diin, iyo dhaqan. Sidoo kale waxa jira dalal ku yaalla Ameerikada Koonfureed oo wadaaga af, diin, qowmiyad iwm., hase ahaatee waxay ogaadeen in ay dantoodu ku jirto in aanay wax isku marduufin, ee ay ahaadaan maamullo kala madax bannaan. Axmed Iid Aadan