Talo dibood ah Qoys hooyo xun iyo qaran hoggaamiye xun midna hanoqaad ma noqdo "Qoys hooyo xun iyo qaran hoggaamiye xun midna hanoqaad ma noqdo" waxay ka mid ahayd murtiyo badan oo beri dhexdii ahayd si habaysan loogu daabacay bogga suugaanta lagu kaydiyo ee www.farshaxan.com. "Qoys" iyo "qaran" waxay jirsiiyaan, isla-markaana sii wadaan nolol hagaagsan oo uu aadanuhu yeesho; taas oo ka duwan ta noolaha aan caqliga lahayni ku sugan yahay. Haddii labadaa dhinac ay caynaanka u qaban weydo ciddii ku habboonayd waxba ma hagaagaan, tallaabo taransi ahna hore looma qaado. Xaaladdaas ayey xikmaddu ku tuntuunsanaysaa, waana mid Soomaalida dhexdeeda si weyn uga muuqata. Karaamada iyo magaca Soomaalida waxyaalaha hoos u dhigay waxaa ka mid ah "taloxumo" iyo "garasho la'aan" inaga haysata dawladnimada iyo qaabaynta bulshada. Labadaas qodob ee aynu carrabka ku dhufannay oo keliya ma aha waxyaalaha aynu eersannay, ee awoodo, xoogag, iyo qodobbo kale oo si toos ah iyo si dadbanba inoo saameeya ayaa jira, waxaana ugu horreysa qabyaaladda, hase yeeshee kuwaas hadda uma jeedno. Dawladdu dadka ayey guud ahaan u adeegtaa, danahoodana ilaalisaa. Waxay bartaa inay muwaaddiniin yihiin iyo in ay si xeerarka qaranka waafaqsan u shaqaystaan. Hase ahaatee innagu shacab iyo madaxba waxaynu u fahamnay si qaldan, waxaynuna ugu dhaqannay sidii ay ahayd lidkeeda. Arrintaasaa keentay burburkii dhacay iyo kala-irdhowga ilaa maanta taagan. "Mar haddaan garaad loo lahayn wayska gubataaye" Maxamed I. Warsame "Hadraawi" . Sannadkii 1960-kii midnimadii ay yeesheen labadii meelood ee xornimada qaatay way hagaagi weyday, sababtuna waa inay ahayd xaalad inagu cusub oo aynaan ka baaraan-degin, waqtigii rogrogiddeedu u baahnaydna aynaan siinnin. Wax heshiisyo iyo shuruudo ah oo midnimadaa lagu ilaaliyey ma ay jirin, sidaa darteed waxii dhacay ma ay ahayn midnimo xeerar ku salaysan, ee waxay ahayd farsamoxumo heer ummadeed ah! Adduunka laguma arag labo bulsho oo midoobay oo haddana aan marin qaababkii ay midnimadaasi ku ansaxmi lahayd, oo haddana qaarkood weli sidaa iskula toosan yihiin. Mar Alla markii ay gumaystayaashu arligeenna ka huleeleen, calankii Soomaaliyeedna la saaray ayey labada bulshoba xamaasad iyo qiiro awgeed is-madax mareen, dabadeedna xaajo aan la lafo-gurin duudduub lagu guddoonsaday. Shacabka xamaasadaysan nimanka keenayn lahaa ee waxii dan ah kula daali lahaa, waxay ahaayeen nimankii horgaleyaasha ahaa ee hoggaamiyeyaasha sheegtay. Nasiib-darrose nimankaasi halkii laga filayey way ka baaqsadeen. Markii ay arkeen in uu shacabkii jibbeysan yahay uunbay iyaguna iska dabo galeen. Arrintaasi waxay diirka ka qaadaysaa sidii ay talada toosani baadida inooga ahayd iyo sida aanay masuuliyiinteennu wax u hoggaamin, ee ay shacabka kolba dhan u dillaamaya isaga dabo socdaan! Taas waxaa ka daran sida xilligaas iyo immikaba aynaan u garan waddo toosan oo aynu doonisteenna u marno. Dhisidda bulsho xor ah, oo caddaalad iyo horumar higsanaysaa waxay u baahan tahay falsafad iyo nidaam miiggan oo ujeeddadaa darteed loo dejiyey. Shisheeyuhu markii ay geyigeenna soo galeen waxay samaysteen nidaam yar oo danahooda waafaqsan; kaas oo ay ugu talo galeen inay ummad reer miyi ah maslaxad kaga fushadaan. Kolka ay wax u baahdaanna dadkeenna waxay ka abbaari jireen afhayeennada ama horjoogeyaasha beelaha. Haddaba markii uu shisheeyuhu tegey hiraalladeennii uma aynaan astaysan hab aynu samaysannay, ee waxaynu iska raacnay nidaamkoodii. Halkaa waxaa inooga muuqanaysa in aynaan xilli walba aragtideenna qorsheyaal qeexan u dejisan, ee aynu dad qalaad uun iska dabo oradno. Berigaas uun ma aha, ee maantaba shisheeyaha waynu dabo soconnaa. Bal arag arrimaha Soomaalida ee maanta. Gebigoodaba dad kale ayaa qorsheeya. farsamoxumadaa hore waxa inoogu wacnayd baa lagu doodi karaa waayo'aragnimo la'aan, laakiin ta maantu waa fakar la'aan. "Weli seetadii baa ku xidhan saan-madoobaha'e" Cabdillaahi Suldaan Maxamed "Timocadde" . Halkaas ayey ka bilaabantay taloxumada iyo garasho la'aanta ujeeddo ee ilaa maanta ina haysataa. Innagoo dhisid bulsho doonayna ayeynu nidaam kale oon taa ina gaadhsiinayn iska raacaynaa. Ma garowsannin kala duwanaanta u dhexaysa rabitaanka bulshadeenna iyo danta shisheeyaha. Halkii aynu arrimaha caynkaas ah toosintooda iskaga hawli lahayn ayeynu waxaan nafci inoo lahayn hadh iyo habeen ku daalnaa. Waxaad arkaysaa dad mar walba u xaydan difaaca qaskii iyo taariikhdii madoobayd ee Kooxdii Kacaanka. Taariikhda dhow ee Soomaalida haddii si walba loo fiiriyo, waxaa dawlad inoogu danbaysay tii la riday 21kii Oktoobar, 1969. Xilligaa waxii ka danbeeyay waddanku wuxuu ku sugnaa dawlad la'aan, dalka iyo dadkana waxa sharci-darro ku haysatay budhcad ay gar tahay in goor kasta oo xilli ku habboon la helo caddaalad la muquursiiyo. Waxaynu had iyo jeer aragnaa dad aad isu yeelyeela, oo iska dhiga inay ka murugoonayaan xaaladda ay maanta Soomaalidu ku sugan tahay. Kuwaasi waa kuwii 21 sano burburka ummadda ka shaqaynayey, ugxanta maanta dillaacday ee hoogga dhalisayna sii aasay. Waxaa kale oo iyaguna jira qaar aan caqligooda ku socon, ee wax maskaxdooda lagu shubay goob walba ka duddubiya. Kuwa noocaas ah in aan hadalladooda waxba laga soo qaadin ayaa fiican, waayo? Waxaa laga yaabaa inay soo akhristaan qoraallada aan dhex-dhexaadka ahayn ee ay dadkii Kacaanka ka tirsanaa amaba u adeegi jiray bulshada ku dhex baahiyaan. Dadka qoraallada caynkaas ah faafiya waxaynu ka xusi karnaa Axmed Faarax Cali "Idaajaa" oo isaga lagu bartay qabyaalad caddaan ah, xilligan ay xumaan iyo samaani kala caddaadeenna ammaana siyaasaddii Kacaanka ee bulsho-weynta Soomaaliyeed burburka u horseedday . Waxaa fiican in aan xisaabtan la'aan la iska socon sida noolaha aan caqliga lahayn, ee wax la derso. Waayihii shalay oo la garan waayo iyo xasuus-darriyi waxay keenaysaa in berritada soo socota laga habaabo. Kuwii raadinta xaqa bulshada u soo dhanqalmay iyo kuwii kale in maanta la kala garan waayaa waxay ka dhigan tahay, in waxa aynu dooneyno iyo waxa aynu diideyno aynaan kala garanayn. Adduunkan aynu ku noolnahay waxaa ka socda isbeddelo siyaasadeed, dhaqaale, dhaqan, feker iwm. Haddaba in aynu isbeddeladaa dhacaya ka kororsano waayo'aragnimo iyo barasho cusub ayaa fiican. Ummad aan barasho samaynayni horukac ma samayso. Waxaad mooddaa in ay Soomaalida ka maqan tahay "barasho". Ereyga "barasho" ugama jeedno in inta agabkii wax lagu baranayey la qaato dabadeedna la tago meel wax lagu dhiganayo. Taasi waa "waxbarasho" waxayna u dhacdaa si toos ah oo ula-kac ah, waana wax taxane ah. "Barasho" waxaa lagu qeexi karaa isbeddel ku dhaca fakarka dadka, kaas oo dadka u suurta geliya in ay fahmaan waxii maslaxaddoodu ku jirto. "Barasho" waxay inta badan u dhacdaa si aan toos ahayn, isla-markaana aan inta badan taxane ahayn. Waxtar weyn ayey ahaan lahayd haddii barashada caynkaas oo kale ah ay Soomaalidu joogto u helayso. Nasiib-darrose la waa! Intaan ogahay malaha mar keliya ayaan waayadan danbe maqlay dhaqdhaqaaq arrintaas loo galay oo fakarka Soomaalida kor loogu qaadayo. Markaasi waa markii abwaanka weyn ee Maxamed Ibraahin Warsame "Hadraawi" uu gobollada Soomaalida oo idil socdaalka nabadeed ku maray. Arrintaas aad bay dadweynaha Soomaaliyeed meel kastoo ay joogaanba ugu farxeen, sababtoo ah waxay ahayd hawl waxqabad ah, oo abwaankii maansada dadka afka Soomaaliga ku hadla ee casrigan kaalinteeda koowaad looga hadhay uu waday. Laakiin waxay ahayd in dariiqaas abwaanka lagaga daydo si loo faa'ido, wacyiga bulshadana kor logu qaado. Kolbaan buug ka akhriyey in aan dabeecadda uu qof leeyahay lagu baran karin iyada oo la barto sida jidhkiisu u dhisan yahay iyo sida Kimistariga jidhkiisu u shaqeeyo oo keliya. Sidaa si ka duwan mushkiladaha Soomaalida ama is-faham la'aanteeda laguma ogaan karo in Huteello waaweyn lagu xereeyo oo jiraallo qayaxan marba mid loo soo jeediyo iyo in xilal badan la iska magacaabo iyadoo aan waxii mililka keenay la is waydiin. Shirkii Soomaalida Keenya loogu qabtay waxa u ahaa mid shisheeye qabanqaabadiisa iyo habsocodkiisaba lahaa. Shakina inagagama jiro in cidda kulanka qabatay iyo cidda loo qabtay ay kala ujeeddo duwan yihiin. Labo cidood oo kala ujeeddo ahina isku jiho uma soconayaan. Si kastaba arrinta u daayoo, dhinacyadii qabanqaabada lahaa sidii ay ugu talo-galeen ayuu kulankii u qabsoomay. Haddaba mar kasta oo ay bulsho-weynta Soomaaliyeed natiijadii shirkaas wahan ka muujiso, waxaa dhegaha lagaga afuufaa odhaahyo sheegaya in uu shirku fiicnaa. Daliilka loo haysto in uu shirkaasi mid fiican ahaa waa in uu muddo dheer socday oo keliya! Sideedaba marka hawl la qabanayo danta hawshaas laga leeyahay waa in natiijo fiican la gaadho; natiijadaasna la qiimeeyo, lana hirgeliyo. Haddii ay natiijadu xumaato macnaheedu waxa weeyi in wakhtigii hawsha lafteeda ku baxay ay su'aali ka taagan tahay. Haddaba wakhti natiijo aan lala wada dhacsanayn ku baxay inta la hadal hayo waxa ka fiican in la isa saxo. Shirarka Soomaalida loo qabtaa inta badan waxay maraan jid isku mid ah. Shanta meelood ee ay Soomaalidu ka kooban tahay mid ka mid ah - Koonfur ama Soomaaliyada maanta - ayaa xal u baahan. Haddaba qaladka ugu weyni waxa uu ka yimaaddaa ajendayaasha oo aan mar walba lagu salayn halka xalka u baahan, ee lagu saleeyo fikraddii galbatay ee Soomaaliweyn. Waftiyo iyo dad badan oo danaystayaal ah oo xataa cid ay matalaan iyo cid kale aan la hubin ayaa la shiriyaa, dabadeedna halkaas ayaa xaqiiqada lagu hurdamiyaa, dadkii xalka u baahnaana dantooda lagu dayacaa. Ajandeyaasha iyo hawlaha shirarka haddii "koonfur" ama "Soomaaliyada maanta" lagu koobi lahaa guul weyn baa la gaadhi lahaa. Haddaba dawladdii Keenya lagu soo dhisay ilaa maanta si wadajir ah uma ay hawl gelin. Sababtuna waa inay labo qaybood oo aan isku dhan wax u wadin u kala qaybsantay. Madax iyo siyaasiyiin halkii laga filayey ka gaabiyaa waa waxa danihii Soomaalida baabbi'iyey, halka ay maanta ku abaaddeyna sababay. Haddaba ismaandhaafka waqtiga lagu luminayo in lagu beddelo tanaasul shacabka loo sameeyo ayaa door ah. Wada-xaajood ayaa wax lagu wanaajin karaa, ee xoog la adeegsado waxba kuma hagaagaan. Horaa loo yidhi: "xoog oo dhami musuq buu keenaa; xoog kama-danbays ahina burbur kama-danbays ah ayuu keenaa." Lix iyo soddon sannadood muddo ku dhow ayaanay Soomaalidu helin nidaam dawladeed oo si hufan dalka uga shaqeeya. Dawlad awooddeedu baahsan tahay, oo sidii caadiga ahayd ku salaysan hannaanka kala madax-bannaanida saddexda awoodood ee Golaha Shacbiga, Fulinta iyo Garsoorka isla-markaasna hay'adaheeda Maamulka Dhexe kaaba sida Hantidhowrka Guud, Xeer-ilaaliyaha Guud iyo Baanka Dhexe ay si daacad ah u shaqeeyaan, ee aanay noqon qaar wax loo yeedhiyo ayey bulshadu u baahan tahay. Dawladdu in ay taag iyo tamarba ku bixiso sidii loo heli lahaa nabadayn, turxaan-bixin, dibuheshiisiin, isu-soo-dhoweyn bulsho iyo hanashada kalsoonida dadweynaha ayaa ah arrin fiican oo la rajaynayo. In sidaas si aan ahayn ay u shaqaysaa waa abdo' la'aan. Xal kale oo muhiim ah ayaa waxa uu ku jiraa Soomaalilaan oo dawladnimadeeda iyo gooni-isu-taaggeeda la taageero, lana hambalyeeyo. Soomaalilaan waxay xornimadeeda qaadatay 26-kii Juun, 1960. Waxayna xornimada ka hor heshay dalalka Simbaabwe, Soomaaliya, Saambiya,Jabuuti, Yugaandha, Burundi iwm. Sida diiwaannada taariikhda ku xusanna waxa la sheegaa in ay 35 dawladood oo ay Masar ka mid tahay waagaa aqoonsadeen Soomaalilaan iyo xuduuddeedii caalamiga ahaydba; taasoo ilaa maanta ku cad xeerarka Ururka Midowga Afrika oo sheegaya in soohdimaha dalalka Afrika ay yihiin sidii ay ahaayeen markii ay xornimada qaateen. Arrimahaasi waxay caddaynayaan in Soomaalilaan-ta maantu aanay ahayn dawlad dalkeedii ka go'aysa, balse ay tahay Jamhuuriyad israac ay beri hore ku dhaqaaqday ka noqonaysa. Soomaalilaan ma ay yeelin sidii ay Jabuuti yeeshay sannadkii 1977, ee waxay door-bidday hirgeinta shantii Soomaaliyeed ee waagaa la raadinayey. Haddaba haddii ay suurtogeli weyday himiladii sidaas ahayd in meel waliba ay halkeeda wax ku qabsato ayaa talo fiican ah. Sababtoo ah, labo meelood oo keliya oo la isku daraa waa qabyo; qabyona in danta laga raaco ayaa habboon. Dad badan baa laga yaabaa in ay ii qaataan in aan qaldanahay ama moodaan in kala-noqoshada labada meelood wax lagu waayayo. Haddaba ha la ogaado in ay taasi tahay aragti aan sal lahayn oo bulshada dhexdeeda ogaan loogu faafiyay, welina laga shaqaynayo! Dalal badan baa innaga horteen iyo dabadeenba midnimo tijaabiyey, markii ay ku dan seegeenna iska daayey. Masar iyo Suuriya waxay midoobeen 1-dii Febraayo, 1958, waxayna la baxeen Jamhuuriyadda Carabta Midowday. Hase ahaatee waxay midnimadaa joojiyeen sannadkii 1961-kii markii ay garaysteen in aanay waxba ka dheefin. Sinigaal iyo Gaambiya waxay israaceen 1981-kii, waxayna kala noqdeen 21-kii Sibtember, 1989. Itoobiya iyo Ereteriya oo israacay sannadkii 1952, waxay labo maamul kala noqdeen sannadkii 1991, ka dib markii ay fawdo ka bixi waayeen. Haddaba ummadahaas oo dhami markii ay israacyadaa aan waxba laga dheefin ka noqdeen ma waxbay waayeen, mise waxbaa u kordhay ? Falcelinta waydiintani waa mid cad oo aan madmadow ku jirin, waxaanan u dhaafayaa akhristaha. Waxaa muhiim ah in aynu maanka ku hayno in dhacdooyinkii ina soo maray oo dhami aanay iska dhicin, ee ay wax sababsanayaan. Hoggaamiyeyaal kaalintooda ka gaabiyey, bulsho bur aanay bahal ka dayin isku qaadaysa, falsafad la'aan, doonisteenna oo aan inoo qeexnayn iyo qabyaalad wax kasta oo dan ummadeed khuseeya gadhka loo geliyaa waxay caddaynayaan sida waayadii hore iyo haddaba ay talada toosani diboodda inooga tahay. Midnimadii labada geesood haddii ay isu kabmi weyday, waa in si kale wax loo xalliyaa, lana taageeraa fikradda qaabaynaysa labo maamul oo waxtar leh oo ay Soomaalidu kala yeelato. Carabtuba iyaga oo Carabnimadooda meel uga soo wada jeeda ayey haddana garowsadeen in sida ugu fiican ee ay ku caano-maali karaan ay tahay sida ay maanta u dhaqan yihiin ee ku salaysan maamullo hufan oo kala madaxbannaan. Innaga waxii danteennu ku jirto wax inoo diidaya, oo xaqiiqo la taaban karo ku salaysani in aanu jirin waa mid la wada og yahay. Abwaankii qaran, Alle ha u naxariistee, Cabdillaahi Suldaan Maxamed "Timocadde" ayaa xilliyadii u danbaysay noloshiisa gabay tiriyey. Abwaanku wax uu waano iyo toosnaan ummadda faroba markii danbe ayuu gabaygii ku daray beydadkan: Dhabbadaa aan soo jilay haddii laga dhabayn waayo Dhutis xaalku kama baaqsadee dhuuxa hadalkayga Haddaba waxaan leeyahay haddii aynaan xaqiiqada u soo noqon, oo aynaan taageerin samaanta, taladeennu dhutis ka baaqsan maysee taa hala ogaado!. Qalinkii : Axmed Iid Aadan Akhyaarta Bahda Mareegta Farshaxan Soo Bandhige :Fu,aad Bahda Mareegta Farshaxan