Ku soo Dhawoow
Mareegta Far-Shaxan
  ha moogaan mareegta u ban baxday raadraaca taariikhda, dhaqanka iyo hidaha
  Tifatirayaasha Farshaxan way ka madax banaan yihiin fikradaha gaarka ah ee ku sugan halkan

kula xidhiidh Bahda Farshaxan EMAIL ..

Jahawareerka Idaajaa

     Daba-galka Qoraalkii “Federaalnimada Soomaaliya: maxaa looga gol leeyahay?”
     ee  Axmed F. Cali “Idaajaa”:
     Federaalka uu “Idaajaa” ka baqayo armuu noqdaa kurtinkii uu Cigaal
     Shiddaad Libaaxa mooday?!
    
     Maxamed Xaaji Caddoow
     London, England
     Email: mohamedadow@hotmail.com
    
     Muddo haatan laga joogo dhowr bilood ayaa aniga iyo rag kale oo fuushan
     (saaran) gaari (baabuur) ayaa waxaa si kedis ah uga soo hor baxay gaarigii
     aan la soconnay calaamadda (astaanta) guduudan (cas ) ee ishaarada
     (taraafikada) kala hagta gaadiidka.  Waxaa sharci ahaan dirqi (khasab)
     nagu noqotay in aannu istaagno. Intii aannu sugaynay is-bedelka midabka
     nalka (laydhka) ayaa mid ka mid ah rakaabkii  baabuurka milicsaday  (dayay,
     jalleecay) boor (tabeello) muujinayay in ay buqcadaas (goobtaas) tahay meel
     soohdin (seere, xuduud) ah oo kala  jarta (kala goysa, kala qaybisa) ) labo
     xaafadood (degmo)  oo ka mid ah xaafadaha (degmooyinka) maamul (idaaro)
     ahaan xagga maamulka dawladaha hoose (baladiyada, minishiimbiyada)  ay  u
     kala qaybsantahay magaalo-waynta London oo ah magaalo-madaxda (caasimadda,
     xarunta) Briitaaniya oo loogu yeero af- Ingiriisiga “Borough), marakaasuu
     ku hadaaqay “ Federaalka lagaga doodayo shirka Soomaalida uga socda
     Mbgathi ee Kenya waxaa loola jeedaa Soomaaliya waxay noqonaysaa sidan oo
     kale oo  degmo waliba, gobol waliba xuduud  xagga maamulka ah ayuu
     yeelanayaa, wuuna isu talinayaa”.
     Marka laga eego (fiiriyo) xagallo (geeso, dhinacyo) kala duwan hadalka
     kasoo yeeray ninkaas waxaa la oran (dhihi) karaa mid wuu ku saxsanyahay
     (toosanyahay, qummanyahay) maxaa yeelay  qaybaha amaba deegaannada uu ka
     koobanyahay dal federeeshin (federation ) ah sida dalka Maraykanka waxaa
     kala qaybiya xuduud dhuleed. Tusaale ahaan dalka Maraykanka waxaa mararka
     qaarkood war-baahinta laga maqlaa in dembiile baxsad ah oo la baacsanayo
     (la cayrsanayo la eryayo) uu ka soo tallaabay soohdinta wilaayad (gobol)
     Maraykanka ah  uuna u soo gudbay  dhanka (dhinaca) gobol kale. Hase yeeshee
     (laakiin) wuxuu ninkan ku gefay hal qodob, kaasoo ah in uu tusaale (misaal
     ahaan) usoo qaatay boor kala qaybiya labo degmo-hoosaad oo ka mid ah
     degmooyinka caasimad dal (Briitaaniya) oo ah dal (wadan, geyi, carri) lagu
     dhaqo hannaanka (nidaamka, habka) awoodda urursan oo ay xudduntu (dawladda
     dhexe) ka sarrayso xubnaha (degmooyinka, gobollada, iwm) kale oo ay ayadu
     u adegaan, kuna hawl fushato oo ay awoodaha iyo siyaadada (madax-bannaanida
     ugu sarraysa) hal meel ku qulqulaan  sida ay biyuhu ugu qulqulaan meesha
     godan.Hadalka aan kor ku soo xigtay (weriyay) wuxuu tusaale iyo daliilba u
     yahay fahamka  iyo garashada kala dhiman ee aan buuxin oo ay Soomaalida
     caammada ah (deedifo , caay, aflagaado, meel ka dhac  qasdigu ma aha ee
     waa dadka aan aqoonta gaarka ah u lahayn culuumta siyaasadda) badankooda
     ka haystaan macnaha dhabta ah ee nidaamka federaaliga h.
     Waa sabab iyo qiil  la garawsan karo in dadka caadiga ah ay anfareer ama
     dhaygag maskaxeed iyo dhakafaar ka qaadaan dhuuxidda macnaha iyo nuxurka
     uu xambaarsanyahay  nidaamkan oo uu fahamkoodu ku koobnaado oogada sare oo
     keliya, balse waxaa amakaag iyo yaab  ah in shakhsi  (Axmed F Cali “Idaajaa
     ”) oo uu Ilaahay ku mannaystay (galladaystay) aqoon suugaaneed  sida ayda
     (jiqda, duurka, kaymaha, hawdka) u baxday oo sida dhud damal ah oo daruuraha
     dhex joogta (damal waa geed qodaxeed; dhud waa wax toosan oo dhuuban )  uga
     dhex muuqday xeel-dheerayaasha suugaanta (adabka) Soomaalida uu si qalloocan
     oo ay eexasho ku jirto (waa eeexasho xagga macnaha  federaaliga ah oo   salka
     ku hayn karta ku talo- gal amaba baaris aan qoto dheerayn) iyo welibana si
     marin- habaabis ah  uu u soo  bandhigo  afkaar  sal- cilmiyeedkoodu aan loo
     miidaan dayin.Wuxuu u micneeyay nidaamka federaaliga ah si qalloocan asagoon
     haba yaraatee xusin marjac (tix-raac) daliil ah oo uu u cuskaday qeexitaanka
     ama koobidda uu soo koobay waxa loola jeedo federaaliga.
     Waxaa maankayga ku soo dhacay maahmaahdii Soomaalida ee oranaysay “ Maroodi
     aan dhulkiisa joogin sanqadha  sagaarada ayuu yeeshaa”. Malaha “Idaajaa”
     suugaantuu maroodiga ku ahaa oo culuumta siyaasaddu dool buu ku yahay
     wuuna ku sagaaroobay!!
    
    
     Qoraalkan uu cinwaankiisu yahay Daba-galka Qoraalkii “Federaalnimada
     Soomaaliya: maxaa looga gol leeyahay?”  ee  Axmed F. Cali “Idaajaa”:
     Federaalka uu “Idaajaa” ka baqayo armuu noqdaa kurtinkii uu Cigaal
     Shiddaad Libaaxa mooday? waxaa duluc iyo yoolba u ah in uu diiradda
     saaro gefafka (khaladaadka) qoraalka “Idaajaa” ee la xiriira qeexidda
     hannaanka federaaliga ah iyo weliba in uu faaqidaad (qaadaa-dhig,
     taxliil) uu ku sameeyo haddii uu nidaamka federaaliga uu yahay nidaam
     munaasib (ku haboon) qaab-dhismeedka bulshadeed (ijtimaaci)  ee Soomaalida.
     Waxaa iga afeef ah in aan si ulakac ah (kama ,kas ah) uga booday qaybaha
     hore ee qoraalka “Idaajaa” oo aan u arko in aanay haba yaratee  wax shuqul
     ah ku lahayn mowduuca nidaamka federaaliga ah, balse ay yihiin oo keliya
     qaybo uu asagu daliil ahaan u adeegsanayo dhacdooyin taariikhi ah si uu
     ugu cuskado dooddiisa  ama uu u xoojiyo dooddiisa ayna ka baxsanyihiin
     bu’da iyo nuxurka  mowduuca federaaliga ah. Sidaa aawadeed (daraadeed)
     wuxuu qoraalkan naqdinta ah (ha u fasirannin naqdintayda  mid cambaarayn,
     iyo dhaleecayn ah ee waa  naqdin ku aaddan qooraalka oo keliya) yoolkiisa
     (ujeeddadiisa, hadafkiisa) ku gaarayaa qaabkan: wuxuu iftiin iyo ilays ku
     meerinayaa mugdiga xagga macanaha iyo mabaadii’da federaalka ah ee uu
     “Idaajaa) qoraalkiisu ku garab maray. Wasiilada (dawga, qaabka) aan u
     marayo naqdinta qoraalka “Idaajaa” waa wasiilad xaqiiqo (run, xog )
     abbaaar ah oo aan shakhsi sinna uusan  bar-tilmaameed u ahayn. Marna ma
     aha ujeeddada qoraalkan in uu eed shakhsi ah la beegsado qoraaga.  Hadii
     si kale aan u dhigo waxaan oran karaa, afkaarta qoraalkiisa ayaan durayaa
     oo asaga shakhsiyan ma durayo. Qaab-dhismeedka uu qoraalkan isugu xigana
     waa sida tan:
    
       B) Qeexiddii “Idaajaa” ee qalloocnayd
       T) Qeexitaanka Qumman ee hannaanka Federaaliga ah
       J) Fikradaha “Idaajaa” ee  wax marin- habaabiya
       X) Jawaabaha su’aalihii uu “Idaajaa” soo xigtay
       KH)Gunnaanad
    
    
    
     Qeexiddii “Idaajaa” ee Qalloocnayd
    
    
     “Idaajaa” wuxuu qeexid kooban ka bixiyay hannaanka (nidaamka) federaaliga
     ah, wuxuuna qoray sida tan: “federaalnimo (federaal system) waa hab
     dhisme-dawladeed oo 2 dawladood iyo tiro ka badani ay ku bahoobaan”.
     Waa runtii, waxaa shardi ah in la helo in ka badan labo heer  dawladeed
     (= more  than one level of government). Dalalka federeeshinka ah  qaarkood
     sida  wadanka India wuxuuba dastuurkooda   aqoonsaday dawlado (xukuumado)
     heer saddexaad ah sida dawladaha  hoose (baladiyaadka, minishiimbiyada),
     goleyaasha tuulooyinka, iwm. Laakin sida qaalibka ah ee aalaaba ka dhacda
     wadamada federeeshinka ah, waxaa uu xukun-wadaag (shared rule) dhex maraa
     dawlad dhexe oo federaal ah iyo wilaayado (gobollo, maamul goboleedyo,iwm
     oo waxaa masalanba dawladda hoose abuura dawlad goboleedyada sida dalka
     Australia ookale, oo dawladda federaalka ah iyo dawladaha heerka hoose
     sida baladiyada (minishiimbiyada) wax awood qaybsi ah kama dhexeeyo oo
     wixii adeegyo ah waxaa loo soo mariyaa dawlad goboleedyada. Bal u kuurgal
     haddaad ku nooshahay Ameerikada Waqooyi: waxaa jira dawlad dhexe oo
     federaali ah (level I) Wilaayad  ama Province sida dalka Canada (Level II)
     County (Level III). Marka dastuur ahaan labada hore ayaa awoodda qaybsaday
     ee tan danbe waa abuurka Wilaayadda. Weligaa ma maqashay Counties Rights ?.
     Laakiin waad maqli kartaa marka laga hadlayo murannada la xiriira tafsiirinta
     dastuurka dalka Maraykanka mabd’a la yiraahdo “States Rights” ama xuquuqda
     willayadaha marka ay isku dhacaan dawladda dhexe ee federaaliga ah iyo
     gobollada oo mas’alado dastuuri ah u gudbiyaan Maxkamadda Sare ee dalka
     Maraykanka.
     Tubtii toosnayd intuu ka ambaday (ka lumay, ka habaabay) ayuu “Idaajaa”
     wuxuu ku xijiyay oo uu  qoray : “Xukuumaddaas ayaa mar walba gobannimada
     amaba awoodda sare iska leh (sovereignty)” . Wuxuu ula jeedaa waxaa
     siyaadada (Sovereignty) amaba awoodda ugu sarraysa iska leh dawladda
     dhexe ee federaalka. Taas waa gef wayn, waxayna burinaysaa mabda’ gun-dhig
     amaba aasaas u ah fikradda federaalka oo la’aantiisuna aan dal loogu yeeri
     karin  dal federaal ah.
     Mabda’an waa mabda’a dhigaya in aysan marnaba  jirin wax kala hoosayn
     xagga maqaamka iyo darajada ah ee labada heer dawladeed (midda federaalka
     ee dhexe iyo tan maamul goboleedyada). Macnuhu waxaa weeye “subordination)
     ama kala sarrayna xagga maqaamka ah hadduu  jiro dawlad federaal ma aha ee
     waa federaal ku- sheeg. Ma ogtahay in Midowgii Soofiyeetka,  Yuguslaafiyadi
     i Hore ay ahaayeen  dalal dastuurradoodu ay ku qornaayeen (ku dhignaayeen)
     in ay federaal yihiin balse dhab ahaantii ay federaal ku sheeg ahaayeen?!.
     Dawlad waxaa federaal loogu yeeraa marka ay labo  xukuumadood sida dawlad
     dhexe oo federaal ah iyo dawlad goboleedyo, iwm ay si wadajir oo is
     barbar yaac ah ay mid waliba wixii uu dastuurkii u jideeyay ee lagu
     heshiiyay  ama awoodihii uu dastuurku u qoondeeyay aanay sinnaba  dawladda
     dhexe ee federaalka ah ugaga sarrayn qaybaha fedeeraalka oo haday soo
     fara-gelisana ay maxkamad dastuuri ah furdaaminayso oo si qaanuuni ah oo
     xeerka iyo sharciga dastuuriga ah waafaqsan lagu xalliyo oo dawladdii
     garta lehna gartu raacdo. Mabda’an waa mabda’a loo yaqaanno (coordination).
     Marka waa gef in uu “Idaajaa” qoro in ay hal xukuumad gobonnimada iyo
     awoodda sare mar waliba ay iska leedahay.
     Waxaa lagaa yaabaa in uu si khalad ah u fasirtay faqrad ka mid ah dastuurka
     dalka Maraykanka oo loogu yeero (Supremacy Clause) oo dhigaya in hadii
     sharci ay dawlad goboleed dejisay iyo sharci ku qoran dastuurka federaaliga
     ah ay is-burinayaan oo ay is waafiqi waayaan, in sharciga federaalka uu
     qaalib noqonayo oo uu ka sara marayo  sharciga gobollada. Marka sarrayntu
     waxay ku koobantahay oo keliya sarraynta sharciga dastuuriga oo loogu
     yeero “Supreme Law” ee marnaba looma fasiran karo sida uu “Idaajaa” u
     fasirtay oo ah in xukuumadda federaaliga ah ee dhexe ay mar waliba ka
     sarrayso tan maamul goboleedyada, iwm. Mabda’a sarraynta sharciga
     federaalku waa caado badanaa ay ku dhaqmaan dalalka federeeshinka ah
     sida Xeerka Aasaasiga ah ee dalka Jarmalka ugu sarreeya ee loo yaqaanno
     (Basic Law).
    
     Wuxuu kaluu qoray “Idaajaa” kuwa kalena waxay leeyihiin awoodo xagga
     sharci-dejinta iyo xagga maamulkaba isugu jira, kuse eg dhulka ay,
     juqraafi ahaan, ku fadhido.”.
     Waa run maamullada sida wilaayadaha, iwm waxay leeyihiin awoodo ku qotoma
     kuna kooban deegaannada u cayiman oo ku eg dhulka ayaga hoos yimaadda.
     (Geographical Jurisdiction). Awoodahaas waxay u kala baxaan kuwo gaar ah
     (“Exclusive Jurisdiction”) ama sida dalka India looga yaqaanno ee (States
     List) oo haddii uu dastuurku mar oggolaado aan sinnaba loola wadaagi karin
     dawlad goboledyada, iwm. Tusaale ahaan hadii dastuurka lagu  dhigo in
     awoodaha  maaraynta beeraha  iyo  webiyada dhex butaaca gobollada iyo
     wax-barashada (tacliinta)  ay yihiin awoodaha gaarka ah ee maamul
     goboleedyada, awoodahaas waxay noqonayaan kuwo ay ka caagantahay (ka
     reeban) dawladda dhexe ee federaalka oo aysan sinnaba usoo fara-gelin
     karin, haday soo fara gelisana si dastuuri ah ayaa la iskaga cabin karaa.
     Waxaa kaloo iyadana jira awoodo la wadaago oo si wadar ah uga dhexeeya
     dawladda dhexe ee federaalka iyo xukuumadaha maamul goboleedyada. Tusaale
     ahaan dembiyada (ijraamka) ayaa ka mid ah awoodaha la wadaago. Waxaa
     tusaale ahaan  loo soo qaadan karaa Xafiiska Wax-baarista ee Federaaliga
     ah ee magaciisa loo soo gaabiyo FBI ee dalka Maraykanka ah. Hay’addan waa
     hay’ad federaali ah oo  aan soohdin amaba xuduud lahayn marka ay timaaddo
     dembi baarista. Sidaa daraadeed dembiyada iyo wixii la halmaala waxaa ay
     hoos iman karaan awoodaha la wadaago ee loo yaqaanno (“Concurrent
     urisdiction”).
    
    
     Qeexitaanka Qumman ee Hannaanka Federaaliga ah
    
    
     KC Wheare oo ahaa caalim ku xeel-dheeraa qawaaniinta dastuuriga ah oo
     aadna looga danbeeyo ayaa wuxuu u qeexay hannaanka (nidaamka, habka)
     federaaliga ah sida tan:
    
     Awoodaha dastuur federaali ah waxaa loo qaybiyaa dawlad dalka oo idil
     ka wada dhaxaysa iyo dawlado ay leeyihiin qaybo dalka ka mid ah, ayadoo
     dawlad waliba ay qaanuun ahaan (sharci, xeeer ahaan) ay  u
     madax-bannaantahay deegaannadii iyo awoodihii loo qoondeeyay. Dawladda
     dalka  oo dhan uu leeyahay waxay leedahay awoodaheeda u gaarka ah,
     waxayna  adeegsataa awoodaheeda ayadoon haba yaraatee aysan xakamaynaynin
     qaybaha  uu ka koobmo federaalku. Dawladaha ay leeyihiin qaybaha
     federaalku waxay ayaguna sidaa ookale ay leeyhiin awoodo iyaga u gaar
     ah, awoodahaasoo haba yaraatee aysan xakamaynin  dawladda dhexe ee
     federaalka ah.  Golaha sharci dejinta ee dawladda dalka oo dhan ka
     dhexaysa wuxuu leeyahay awoodo xaddidan oo kooban. Sidaa  si la mid ah,
     goleyaasha xeer dejinta ee dawlad gobolleedyada, ama gobolladuna waxay
     leeyihiin awoodo xaddidan. Midna midka kale kama darajo ama maqaam
     sareeyo: Labaduba (golaha sharci dejinta ee federaalka iyo goleyaasha
     maamul goboleedyada) si is barbar yaac ah ayay hawlahooda isugu  duwaan.
     Dhanka kale dalalka leh hannaanka awoodda halka meel lagu mideeyo  waxaa
     awoodda iyo darjada ugu sarraysa iska leh golaha sharci dejinta ee ka
     dhexeeya giddi ahaanba (gebi ahaanba, dhammaan) dalka. Golahan ayaana
     fasax iyo rukhsadba hadduu doono ku bixiya in la abuuro goleyaal sharci
     dejin ama inkale iyo in ay yeelan karaan awoodo iyo inkale, balse golaha
     sharci dejinta ee dalka oo dhan ayaa awood iyo xaq sharciyeedba u leh in
     uu ku kor xukmiyo oo uu  iska laalo go’aammada ay gaareen. Darajo ahaan
     golaha dalka oo dhan ayay ka hooseeyaan oo awaamirtiisuna fuliyaan.
    
      KC WHEARE, Modern Constitutions (2nd edn 1966), p 19
    
    
    
     Fikradaha “Idaajaa” ee  wax marin- habaabiya
    
     “Idaajaa” asagoo weli dhex jibaaxaya khaladaadkiisa ayaa wuxuu qoray:
     “Waxa uu ka dhashaa dawlado, markaas ka horow, uu xiriir ‘konfederayshan’
     ahi ka dhexeeyey, dabadeedna ku heshiiyey intii hore inay isaga soo
     dhowaadaan; iyaga oo taas ka filaya cudud ciidan iyo tu’ dhaqaale inuu
     hannaankaasi u keeno. Intii aysan isu iman, waa dawlado ay tu’ waliba
     lahayd maamulkeeda u gaarka ah iyo soohdimo dhuleed oo awelba qeexnaa,
     kuwa kalena ay la wadaagto”
    
     Oraahdan “Idaajaa” (ma soo xigtay”) ee kor ku xusan waa  mid runta ka fog.
     Waayo dalalka maantadan aynu joogno lagu dhaqo  nidaamka federaaliga  oo
     tiradoodu gaarayso 25 (dhammaantooda ma aha dalal madax-bannaan) marka
     laga reebo  kuwa la isku yiraahdo Federeeshinnada Klaasiikiga ah (asalka
     ah) “Classic Federations” oo ay ka mid yihiin wadamada Maraykanka, Canada,
     Switzerland, dhammaantoodu ma ahayn kuwo markay qaadanayeen  nidaamka
     federaaliga uu markoodii hore uu ka dhaxeeyay xiriir konfedereeshin ah
     Confederation). Bal u fiirso dalka Nigeria. Dalka Nigeria wuxuu
     federeeshin noqday sannadkii 1954-tii, lix (6) sannadood ka hor intuusan
     madax-bannaanida qaadan.
     Bal is waydii sida ay isu qaadi karaan bulsho uu gumaysi u taliyo oo aan
     xitaa gaarin taqriirul masiir (aayo ka talin) iyo erayadan: “Intii aysan
     isu iman, waa dawlado ay tu’ waliba lahayd maamulkeeda u gaarka ah iyo
     soohdimo dhuleed oo awelba qeexnaa, kuwa kalena ay la wadaagto”. Sow
     beentu ma qarxin?!
     Gobolladii Nigeria ee fedeereeshinka noqday  ma xiiriir Konfedereeshin
     ah baa ka dhaxayn jiray?. India wilaayadaheeda ma xiriir konfedeereeshin
     ah baa ka dhexeeyay?. Willaayadihii Malaysia ma xiriir konfedereeshin ah
     baa ka dhaxeeyay?. Jawaabtu waa maya. Dalalka kor ku xusan waxay ahaayeen
     kuwo uu isticmaar maamulo oo ka hor  intaysan gaarin gobonnimadooda aan
     hore u haysanin maamul iyo xuduud ay iyagu u madax-bannaanyihiin oo wax
     xiriir ah oo  konfedeereeshin  ah haba yaraatee uusan dhex mari karin..
     Dalka Germany waa loo yeelay nidaamka federaaliga ah oo quwadihii xukumayay
     Germany Dagaalkii Labaad  ka dib ayaa u abuuray Germany  nidaamka
     federaaliga ah sannadku markuu ahaa 1949-kii, inkastoo gobollada Jarmalka
     qaarkood ay xiriir konfedereeshin ah oo aan waarin uu dhex maray sannadihii
     1806, 1867 haddana Jamhuuriyaddii Federaalka ee  sannadkii 1949-kii laga
     abuuray Germany haba yaraatee wax raad ah ama xirriir ah kuma lahayn
     xiriir  konfedereeshin ah oo horay u jiray. Xitaa waxaa dhacda in dal
     leh hannaanka dawladda midaysn uu u guuro nidaam federaali ah. Tusaale
     ahaan dalka Belgium wuxuu ahaa dal  leh awood dhexda ku urursan, balse
     wixii ka danbeeyay sannadkii 1971-dii wuxuu si marxalad marxlad ah
     (gobolaysi ayay ku billaabatay waxayna aakhirkii isugu soo biyo shubatay
     federaal) ama waxa loogu yeero “Devolutionary Federalism”
    
     Macno ahaan hannaanka konfedereeshinka (Confederation)  waa xirrir ka
     dhexeeya dalal ama gobollo kala madax bannaan oo markay doonaa kala tegi
     kara. Waxaa xiriirka konfedereeshinka tusaale u ah ururrada caalamiga
     sida ururkii ka horreeyay Qaramada Midoobay (Jimciyadda Quruumaha ka
     Dhaxaysa, Ummadaha Midoobay) oo la oran jiray (League of Nations), Ururka
     Qaramada Midoobay ee hadda jira, Midowga Yurub, Midowga Afrika, urur
     goboleedka magaciisa loo soo gaabiyo IGAD iyo xiriirkii ka dhaxayn jiray
     willaayadaha Maraykanka wixii ka  horreeyay sannadkii 1789-kii oo uu
     dastuurka federaaliga ahi ee uu dhaqan-galay oo uu ka dhaxeeyay wixii
     loogu yeeri jiray “Articles of Confederation”. Waxaa kaloo taariikhiyan
     hannaanka Konfedereeshinku lagu tusaaleeyaa  Konfedereeshinka Switzerland
     (Swiss Confederation). Waxaa xusid mudan in  magaca rasmiga ah ee dalka
     Switzerland uu weli yahay kii loogu yeeri jiray waayadii ay gobollada
     Switzerland uu ka dhaxeeyay xiriirka Konfedereeshinka ah.
    
     Waxaan shaki ku jirin in tusaalaha uu “Idaajaa” adeegsaday lagu dabiqi
     karo ama uu ku koobanyahay oo keliya dawladaha la isku yiraahdo “Classic
     Federations” oo hore loo soo xusay oo markoodii hore uu ka dhaxeeyay
     xiiriirka Konfedereeshinka oo ayagu doortay in ay u gooraan midow kii
     hore ka adag ama ka sii cillad yar. Masalan aan ka tusaale qaadanno sida
     ku qoran araarta (hordhaca) dastuurka Maraykanka oo lagu qoray “More
     Perfect Union” oo loola jeedo midow kaamil ah oo cilladihiisu ay yaryihiin.
     Sida la wada ogsoonyahay xiriirkii  Konfedereeshinka ahaa ee hore uga
     dhaxayn jiray gobollada Maraykanka wuxuu ahaa  mid cillad iyo nuqsaan wayn
     uu ku jiray oo ay dawladduna  tamar iyo taag darnayd oo  ay xitaa awoodi
     (tahli) kari wayday fulinta awoodihii ay Qodobbada Konfedereeshinku u
     oggolaadeen, sidaa aawadeedna ay lagama  maarmaan noqotay in la abuuro
     midow xoog badan oo kii hore ka giigsan oo federaal ah. Marka in la
     yiraahdo nidaamka federaaliga ah waa mid sidan si la mid ah uga wada
     hirgalay dalalka federaaliga ah waa kaaf iyo kala dheeri, waana  gef aan
     la cafin karin, illeen wixii ka dhacay Maraykanka, Switzerland iyo Canada
     caalamka federaalka ku dhaqma  oo idil laguma sifayn karee.
     Waxaa la tuhmi karaa in uu “Idaajaa” uga weecday taariikhda dhabta ah ee
     hannaanka federaaliga ah si uu daliil ugu helo fikraddiisa. Waxaan shaki
     ku jirin in uu  si uu burhaan ugu helo fikraddiisa  uu ku doodayo in
     nidaamka federaaligu ay samaystaan ookeliya bulshooyinka uu hore uga
     dhaxayn jiray xiriir Konfedereeshin ah oo sidaa li ajligeeda uu hannaanka
     federaaligu noqonayo nidaam aan ku haboonayn Soomaalida maadaama uusan
     hore uga dhaxayn jirin xiriir konfedereeshin ah oo aysan hore u yeelan
     dawlado leh xuduudo cayiman oo kala qaybiya ka hor inta aysan qaadan
     federaalka.
     Fikraddan  waa fikrad aan sal lahayn oo garab martay xaqiiqda dhabta ah
     ee  federaalga. Waayo shardi ma aha in ka hor inta uusan dal federaal
     noqon in  ay marka hore jiraan dawlado leh xuduud dhuleed cayiman oo uu
     xirir Konfedereeshin ah ka dhexeeyo sida uu  soo xigatay ama uu asagu qabo
     “Idaaja” waxaa sida aalaaba dhacda marka uu dal qaadanayo nidaam federaali
     ah la abuuraa Guddi Wayne Federaal ah (Federal Commission) oo si caqligal
     ah (mandiqi ah) oo ay daacadnimo iyo hufnaan ay ku jirtyo u xadayn kara
     qaybaha uu ka koobmayo dal federaal ah, ayadoo la tix-gelinayo juqraafi
     bulshadeedka dalka iyo beelaha  ama mujtamacaatka dabiiciga ah (“Natural
     Communities”) . Masalan waa in la tix-geliyaa  taabbagalnimada maamullada
     la is raacinayo oo xisaabta lagu daro su’aasha ah ficil ahaan deegaannada
     la is raacinayo hal maamul ma wadaagi karaan?. Iyo weliba shuruudihii kale
     ee uu guddigu u arko munaasib. Dalal  ka kooban shucuub iyo qabaa’il kala
     isir (sinji, jinsi) ah oo ay ka dhaxayso  aano iyo utun taariikhi ah ayay
     guddiyada noocan ah u horseedeen nabad iyo xasillooni siyaasadeed ayadoon
     dhiigna ku daadan. Bal dib u xusuuso sida uu dalka Koonfur Afrika uga
     guuray nidaamkii midab takoorka ku dhisnaa, uuna u qaatay hannaanka
     federaal u yaalka  ah  (Semi- federal) oo aan ahayn  federaal buuxa
     balse meel dhexaad ah. Si kale haddii loo dhigo waa hab muq-shabeel ah
     oo  isku barxa hannaanka federaaliga iyo kan awoodda urursan.
    
     Arrimaha ku saabsan soohdimaha u dhexeeya qaybaha uu federaalku ka
     koobanyahay waa mid aan ku ekayn dhibaatadeeda dalalka ku cusub qaadashada
     nidaamka federaaliga ah. Xitaa dalalka lagu tilmaamo federeeshinnada
     asalka ah ayay murannada (khilaafaadka) xuduudaha la xiriira ay ka dhacaan.
     Ma is waydiisay sidii ay Switzerland ay ku xallisay murankii dastuuriga
     haa ee dhacay ka dib  markii sannadihii toddobaatameeyadii (70-dii) qaybo
     ka mid bulshadii ku hoos noolayd kaantonka Geneva (Canton waxaa loogu
     yeeraa qaybaha uu u qaybsanyahay federaal ahaan dalka Switzerland oo u
     dhiganta wilaayad) ay dalbadeen in ka go’aan Geneva (ma aha in ay dalka
     ka go’aan) oo ay abuurtaan Kaanton iyaga u gooni ah maadama Geneva ay ku
     yihiin kuwa xagga afka (luqada) lagaga tirada badanyahay si ay markaa u
     helaan Kaanton iyaga u gooni ah oo ay aqlabiyad ku noqon karaan. Waxaa
     murankan lagu xalliyay si dastuuri ah (afti ayaa loo qaaday) waxaana
     halkaas ka abuurmay Kaantonka la yiraahdo  Jura oo laga dhax jeexay
     Geneva.
     Wuxuu kaluu “Idaajaa” qoray “Sidoo kale, waxay dawladdaasu yeelataa
     xeerar tiro badan oo awoodda u qaybiya xukuumadda federaalka ah iyo
     dawladaha federaalnimada isku bahaystay” . Waa run xeerar dawlad goboleedyo
     iyo xeerar federaali ah ayaa jiraya laakiin kuma habooona in xiriirka ka
     dhaxeeya qaybaha federaalku lagu sifeeyo erayga “isbahaysi” (taxaaluf, is
     gaashaan-buuraysi, huwan). Maxaa yeelay dawlado kala madax-bannaan oo uu
     ka dhaxeeyo xiriir Konfedereeshin ah ayaa samaysta isbahaysi, waana mabda’a
     taariikhi ah marka la eego asalka Konfedereeshinka sida (League of States,
     League of Nations, iwm). Marka sidaa daraadeeda luqawi ahaan laguma sifayn
     karo xiriirka ka dhaxeeya qaybaha uu dal federaali ah ka koobmo  mid si
     “isbahaysi” ah ku  samaysmay.
    
    
     Wuxuu kaluu qoray “Idaajaa” “Federaalnimadu waa hab ka dhaqan-galay qaranimo
     ka mid ah dunida hor-martay, ha yeeshee lagu guuldarraystay markii dalal
     Afrika ka tirsani ay isku dayeen inay hirgeliyaan”.
     Waa run in nidaamka federaaliga uu abuuray dhibaatooyin fara-badan oo
     xitaa wadamada qaar uu u horseeday dagaal sokeeya. Ma is waydiisay doorka
     (kaalinta, qaybta) uu nidaamka federaaliga ah uu ku lahaa dagaalkii sokeeya
     ee dalka Maraykanka ee  u dhaxeeyay Koonfurta iyo Waqooyiga ee dhacay intii
     uu u dhaxaysay sannadihii  (1861-1865)? Murannadii la xiriiray is adoonsiga
     (is cabiidsiga) ka sokoow waxaa ugu waynaa sababaha dagaalka abuuray
     talax-tag iyo muran ka dhashay sida loo kala fasirtay qodobbadii dastuurkii
     federaaliga ahaa oo ay gobollada iyo xukuumadda federaaliga ahi ay ku
     murmeen sida loo fasirayo oo xitaa  gobollada qaar ay waxba kama jiraan ka
     dhigeen qodobbada dastuurka qaarkood. Ma akhrisay “The Doctrine of
     Nullification”?. Aakhirkii waxaa loo kala jabay gobollo federaal doon ah
     iyo kuwo doonaya in dib loogu noqdo xiriirkii hore ee konfedereeshinka.
     Maxaa ka dhacay Nigeria? Waxaa ka dhacay dagaal sokeeye ka dib markuu
     dhashay tuhun ah in awoodihii dawladda dhexe ee federaalku ay qabillo gooni
     ah gacanta ugu jirto iyo weliba muran dastuuri ah oo ka dhashay cidda
     maamulaysa dakhliga dalka ka soo gala saliidda (batroolka). Ma gobollada
     saliidda laga qodo ee ay ceelasha saliiddu ku yaallaan ayaa dakhligaas
     maamulaya  mise dawladda dhexe ee federaaliga ah? Taasoo aakhirkii keentay
     in uu gobol goonni isu taago oo uu madax bannaani ku dhawaaqo taasoo
     keentay in ciidamada federaalku ay fara-geliyaan oo ay xoogna ku
     uquuniyaan si ay u soo celiyaan gobolka goonnida isu taagay. Waa dagaalkii
     loogu magac daray Biafra War (1967-70).
     Federeeshinka Malaysia waxa ka go’ay Singapore. Sidaa daraadeed murannada
     dastuuriga ah iyo isku dhacyada uu keeni karo nidaamka federaalka waa mid
     aan dahsoonayn oo la wada yaqaanno. Bal u fiirso taariikhda federeeshinka
     ee India iyo sida ay sanadihii toddobaatameeyadii (1970-dii  ay haweenaydii
     Ra’isul wasaaraha xilligaas ahayd ay u laashay (si ku meel gaar ah u joojisay)
     awoodihii wilaayadaha uu dastuurku siiyay oo ay dalkuna ku soo rogtay xukun
     xaalad deg deg ah oo ay awoodihii willaayaduhuna ku wareejisay dawladda
     midowga (Union Government). Waa waxa ay Hindidu ugu yeerto “President’s
     Rule)- Xukunka Madaxweynaha oo sida uu  dhigayo qodob ka mid dastuurka
     India, in haddii wilaayadaha (gobollada) ay ku xad-gudbaan ama ay soo if
     baxdo xaalad deg deg ah si ku meel gaar ah nidaamka federaaliga ihi  loo
     laalayo oo awoodihii gobolladu uu madax-weynuhu la wareegayo ilaa ay
     xaaladdu caadi ku soo nqoto. Inkastoo ay arrintan jirto haddana Hindidu
     marna kuma fekerin in ay hannaanka federeeshinka ah ka guuraan.
     Marka waxaa cad oo aan daliil u baahnayn  in dal waliba uu leeyahay wadci
     (xaalad) u gooni ah oo aan si guud cillad dusha looga wada tuuri karin
     nidaamka federaaliga ah. Dhacdooyin ka dhacay dalal fog fog in laga tusaalo
     qaato mooyaane marnaba ma noqon karaan caqabado ku hor gudban dal waliba
     oo raba in uu qaato nidaam federaali ah  oo casri ah oo si miisaaman oo
     loo miidaan dayay lagu dhisay ayadoo la tix-gelinayo qaab-dhismeedka
     bulshada  markaas qaadanaysa hanaanka federaalka ah.  Isku soo wada duuboo
     federaal dalalka qaar way ku guul-darraysteen qaarna way ku liibaaneen oo
     nimco iyo naruuro xagga xasilloonida siyaasadeed ah ayay ku heleen taasoo
     ay weli ku naalloonayaan. Meel haday masiibo ka dhacdo, taas macnaheedu
     ma aha meel kasta ayay masiibo ku habsanaysaa. Weligaa ma is tiri horaa
     la isu furaye  weligaa ha guursan?!  Federaal hadii hore loogu hoogay taas
     micnaheedu ma aha Soomaalidu way ku hoogaysaa! Xaashaa Lillaah waxaa laga
     yaabaa in uu Soomaaliya u horseedo xasillooni, baraare iyo is aamin heer
     aran ah iyo gacaltooyo dabiici ah oo loo hayo qaran Soomaaliyeed, illeen
     qaran gacan ku rimis ah oo macmal ah waa kii bulma oo  baduugmee.
     Bal eeg dalka Isu-tagga Imaaraadka Carabta oo ka kooban Imaarado xukun
     wadaag federaali ah oo gaaraya 7 imaaradood sida uu ugu horumaray xagga
     ganacsiga (tijaarada, baayac mushtariga),  heerka nolosha marka loo
     barbar-dhigo dalalka kale ee Jasiirad u yaasha Carbeed (Arabian Peninsula)
     ee saliidda hodanka ku ah. Waxaa horumrkaas loo nisbayn karaa saliidda ka
     sokoow  madax-bannanida xagga siyaasadda iyo maamulkuba isugu jira ee ay
     imaarad waliba haysato, kaasoo saamaxaya (oggolaanaya) in uu Imaaradaha
     dhex maro baratan (tartan, loollan) fayo-qab ah  (caafimaad qaba). Ka
     tusaalo qaado sida Imaaradaha Dubai iyo Imaaradda Abu Dabi ay ugu tartamaan
     xagga ganacsiga iyo maal-gashiga.
     Marka la eego qaab-dhismeedka bulshadeed ee dalka Imaraaradka Carbeed,
     waa mid dhinacyo badan ka shaabaha qaab-dhismeedka bulshadeed ee Soomaaliya.
     Waa bulsho qabali ah (ahaan jirtay?); waa bulsho isku diin ah; waa bulsho
     isku af ah; waa dal juqraafi ahaan baaxad yar oo dadka ku noolna Soomaalida
     aad uga tiro yar; waa bulsho isku isir ah (ha xisaabin muhaajiriinta);
     waa bulsho isku dhaqan ah; waa bulsho reer guuraa-nnimo ka soo unkatay.
     Marka laga reebo saliidda waxaaba la orn karaa waa bulsho leh qaab-dhismeedka
     bulshada Soomaalida.
    
     Haddaan sii wado faagidda gefafka qoraalka “Idaaja” waxaan iminka la
     tacaalayaa qaybtan uu sidan u qoray: “Waa hannaan ay bulshooyinka aqoonta
     lihi hirgelin karaan, una baahan garaad siyaasadeed oo ilaalin kara
     soohdimaha qaanuuniga ah ee ku qeexan xeerarka dawladaha federaalka xubnaha
     ka ahi ay ku heshiiyeen. Dhinaca kale, waxaa loo baahan yahay inay noqdaan,
     dhaqaale ahaan, dawlado isu dhowdhow oo mid waliba ay baahideeda dabooli
     karto, welibana xukuumadda federaalka ah wax ku biiran karto”.
     Yaa yiri bulshooyinka soo koraya yaysan soo waaridin (soo dhoofsanin-
     (import) mu’assasaadka (institutions) kaaba qaab- dhismeedka dawladeed
     sida nidaamka federaaliga ah ee loogu yeero “Mu’assasaadka la soo Waarido”
     (“Institutional Imports)?.
      Imisa hay’adood ee la xiriira qaab-dhismeedka dawladnimo ayaaa laga soo
      waariday dunida hore u martay, laguna dabaqay dunida soo koraysa?
     Sow marka laga reebo mu’assasaadka xagga dhaqanka iyo caadada (traditional
     institutions) sida Boqor, Malaaq, Ugaas, Webar, Imaam, Suldaan, Garaad iyo
     wixii la halmaala, mu’assasaadka ay ka midyihiin dawlad qaran, baarlamaan,
     madax-weyne, raisul wasaare ma aha mua’ssasaad dunida hore u martay laga
     soo waariday?. Dawlad Qaran (Nation State) ma Soomaali baa hal abuurkeeda
     lahayd? Sow fikradda dawladda qaran kama unkan Yurub ayadoo bedeshay
     dawladihii imbaraatuuriyadda ku dhisnaa (Empire States) iyo Dawlad
     Magaaleed (City States)  ? Sow fikradda dawlad qaran Soomaalidu kama soo
     waaridin adduunka hore u maray si ay Soomaalidu ula jaan-qaaddo ummadaha
     adduunka oo ay qaab beeleedkii uga guurto uguna gudubto marxalad cusub si
     ay adduunka intiisa kale ula simanto? Bal idinkuba qiyaasa hadii aasaasayaashi
     dhidibbada u aasay qarannimada Soomaaliya ay wagii qaranka la unkayay ka
     biyo- diidi lahaayeen qaadashada hannaanka dawladnimada qaraanka ku dhisan
     ayagoo dooddooda ku saleeynaya in aysan Soomaalidu hiddo iyo dhaqan toona
     u lahayn dawladda qaranka (isirka) ku dhisan  balse ay yihiin beelo iska
     xoolo dhaqato ah  (raacto, reer guuraa ah) oo aan lahayn garaadka iyo aqoonta
     ku haboon nidaamkan ama ay tahay wax shisheeye (ajnabi) laga soo waariday
     oo dunida hore u martay lagu dhaqo?!
      Marka maxaa ku jaban haddii fikradda federaalka la soo waarido oo lagu
      dabaqo Soomaaliya illeen fikradda dawladda qaranba waa  la soo waaridee!?
      Waxaaba laga yaabaa in haddii la soo waarido habka federaalku uu  noqdo
      dawo lagu dabiibo cudurka siyaasadeed ee Soomaalida haya. Haddaan sii
      bidhaamiyo oo aan sii tusaaleeyo soo waarididda nidaamka federaaliga ah
      waxaan xusayaa misaal (tusaale) aan hubo in uusan ku cusbayn “idaajaa”.
      Sannadihii toddobaatameeyadii (1970-dii) markii  farta lagu qorayo
      f-Soomaaligu la rabay in la go’aamiyo ayaa waxaa ay dood ka taagnayd
      arta Laatiinka iyo farta Carbeed midda xuruufaheeda loo isticmaalayo
      af-Soomaaliga. Dood iyo is maan-diid dheer ka dib waxaa aakhirkii la
      qaatay in xuruurfaha Laatiinka loo adeegsado qorista af-Soomaaliga.
      Mar “idaajaa) wax laga waydiiyay in ay haboonayd in xuruufaha Laatiinku
      loo adeegsado qorista af-Soomaaligu “idaajaa) wuxuu jawaabtiisa ku
      tusaaleey  sidan: “waxaan u isticmaalaynaa farta Laatiinka sida korontada”
      oo uu ula jeedo  isticmaalka xuruufaha Laatiinku ma wiiqayso
      (ma dhaawacayso) dhaqanka iyo diinta sida ay tuhmayeen dadkii raacsanaa
      isticmaalka xuruufaha Carbeed oo diinta loo dhaweeynayay.
     Waxaa la yaab leh in uu “idaajaa”  yiraahdo farta Laatiinka waxaan u
     adeegsanaynaa sida korontada oo uu nidaamka federaaligana la yahay wax
     qariib ah oo aan ku haboonayn Soomaalida asagoo u cuskanaya ku haboonaan
     la’aanta Soomaalida ee federaaliyadda sababo aan cilmi iyo madiq toona
     ku dhisnayn oo laab la-kac  iyo caadifad ku salaysan.
    
     Wuxuu kaluu  “idaajaa” ku doodaya in “Dhinaca kale, waxaa loo baahan
     yahay inay noqdaan, dhaqaale ahaan, dawlado isu dhowdhow oo mid waliba
     ay baahideeda dabooli karto, welibana xukuumadda federaalka ah wax ku
     biiran karto”.
     Run ahaantii ma jiro dal xitaa hadduu yahayh mid awooddu meel ku wada
     urursantahay ay deegaannada iyo qaybaha uu ka koobmo ay isku khayraad
     iyo dhaqaale yihiin. Marka shardi ma aha in qaybaha uu ka koobmo
     federaalka ay dhaqaale ahaan isla sinnaadaan. Dhibaatada la xiriirta
     farqiqa heerka dhaqaalaha waxaa sid caadada ah ay dawladaha federaalka
     ihi ay kula tacaalaan waxa loogu yeero “Deeqda Federaalig ah” (Federal
     Grant) si loo kabo qaybaha dhaqaale ahaan dhutinaya ee federaalka ku jira
     si ay ula saan qaadaan qaybaha dhaqaale ahaan  isku filan.
     Xitaa waxaa jira wax loogu yeero “Federaaliyad kala Daraf Dheer” “
     Asymmetric Federalism” oo loola jeedo federal awood qaybsigiisu aan
     isku saami ahayn oo gobollada, iwm si aan isla sinnayn awoodaha loogu
     qaybiyo oo masalan haddii gobol uusan dhaqaale ahaan amaba siyaasad ahaan
     aysan ku haboonayn awoodda aan la siinaynin awooddaas. Tusaale ahaan
     federaallada adduunka  ma jiro mid tirada dadka ku nool qaybihiisa ay
     isla egyihiin, marka haddii gobol ay ku noolyihiin dad aad u badan ayaa
     ayadoo aan laga weecanaynin mab’da’a sinnaanta qaybaha federaalka ayaa
     haddana la tix-geliyaa xaaladaha dhaqaale, bulshadeed iyo siyaasadeed
     ee gobolka. Bal u fiirso wilaayadaha Jamu iyo Kashmir ee India amaba
     magaalooyinka Bonn iyo Bremen ee Germany.
    
    
     Jawaabaha  Su’aalahii  uu “idaajaa soo Xigtay
    
    
     “Maxaa diidaya dawlad federaal ahi inay Soomaaliya ka dhisanto?”
    
     Jawaabta su’aashan oo “idaajaa” ka soo xigtay marxuumka uu xusay waxaa uu
     nuxurkeedu yahay in  uusan nidaamka federaaliga ihi ka hirgeli karin
     Soomaaliya oo uusan miro-dhal noqonayn haddii lagu jujuubo mooyaane
     maadaama ay Soomaalidu ay qabaa’il yihiin oo haddii xiriir qabiil lagu
     dhisana  magac kale oo aan federaal ahayn  loo raadiyo,  waa sida uu u
     dhigaye.
     Run ahaantii oraahdan waa mid aan loo aabba-yeelin. Waayo waxaa is waydiin
     mudan federaaalku sidiisaaba yuu ka dhaxeeya? Ma wuxuu ka dhaxeeya dhulal
     maran oo aan beni-aadanba ku noolayn  oo leh soohdimo dhuleed oo keliya
     mise wuxuu ka dhaxeeyaa dadka ku nool dhulka oo noqon kara dad ku kala
     duwan xagga isirka, afka, diinta amaba qaab-dhismeedka buslhadeed oo
     qabiil iyo reer-reer ku dhisan? .
     Federaalka Switzerland iyo Belgium sow kama dhaxeeyo beelo luqad ku dhisan
     (Linguistic Communities)?Sow dastuurkii Federaalka ee Maraykanka araar
     (hor-dhac) loogama dhigin “Annaga oo ah shacb-weynaha Willaayadaha
     Midoobay “We the People of the United States of America). Maxaa loo oran
     waayay (We the United States Of America)?. Jawaabtu waxa weeye, axdiga
     federaalka ah (The Federal Covenant) wuxuu dhex marayaa shacab oo ma dhex
     maro gobollo juqraafi oo lama degaan ah.
    
     Qodobka koowaad ee dastuurka dalka Belguim sow sida tan uma qorna?
     “Belgium is a federal State, composed of Communities and Regions" oo
     marka la Soomaaliyeeyo noqonaysa: Belgium waa dawlad federaal ah oo ka
     kooban beelo  (mujtamacaad) iyo gobollo.
     Qaabka Federaalka ee Belgium wuxuu ku salaysanyahay beelo iyo gobollo.
     Beeluhu waxaa awood loo siiyay in ay maamulaan arrimaha la xiriira hiddaha
     iyo dhaqanka sida afka iyo tacliinta (wax-barashada). Halka gobolladuna
     awood loo siiyay maaraynta arrimaha la xiriira horumarinta dhaqaalaha,
     dalx-iiska,iwm iyo wixii arrin dhuleed ah.
     Weligaa ma eegtay baasaboorka (dal ku galka) qof u dhashay dalka
     Switzerland?. Waxaa ku shaabadaysan beesha uu ka soo jeedo (waa beel
     afeed ee ma aha beel abtirsi) ee uu dhalashada ka haysto ee loogu yeero
     “Commune of Origin”. Haddii qof shisheeye ah oo in muddo ah degganaa dalka
     Switzerland uu damco in uu codsado dhalashada (jinsiyadda) Switzerland
     waxaa shardi ah in marka hore uu dhalasho ka soo qaato beesha uu dhex
     degganyahay , marka ay beesha uu dhex deggenyahay u oggolaato dhalashada
     ayunbuu jinsiyadda Switzerland qaadan karaa.
     Marka federaalku dhul keliya kuma dhisna ee waa mid beelo iyo mujtamacaad
     ku dhisan. (“Guri ninkii dhisay baa ka wayn”)
    
     Marka uu leeyahay “maxaa yeelay federaalisimku ma aha fikrad antarabooloji
     (anthropological thought) oo dhalasho iyo abtirsiinyo ku socda. Waa fikri
     qaanuuni ah oo degaan ku salaysan”. ‘ Maa qaanuunkii cuf-is-jiidadka
     (Gravity) ee “Newton Law” baa? Jawaabtu waa maya federaalku ma laha xeer
     cilmiyeed la mid ah  xeerka fiisikada (Law of Physics) ee wuxuu leeyahay
     sharci qiyaaseed ama “Criteria” sida in ay jiraan in ka badan labo heer
     xukuumadeed; in uusan jirin kala maqaam sarrayn; in ay jirto
     madax-bannaani siyaasadeed iyo  mid xagga maaliyaddaba ah oo ay qayb
     waliba ku fuliso awoodaha  uu dastuurku u qoondeeyay.
     Marka uu soo xiganayo in nidaamka federaaliga ah uusan ahayn mid fikrad
     antarabooloji ku salaysan. Ma is  waydiiyay federaalka sinjiga iyo isirka
     ku dhisan (Ethnic Federalism)?. Sow cilmiga daraasaadka bulshooyinka
     (anthropology) gundhig uma aha daraasaadka jinsiyadaha.
     Waa khalad in uu “idaaja” xoogga saaro oo uu ku nuux-nuuxsado in deegaan
     keliya uu gundhig u yahay nidaamka federaaliga ah oo uu iska indha-saabayo
     qaab-dhismeedka  bulshooyinka ku nool deegaannada, kuwaasoo noqon kara
     shacab qabali ah oo beelo abtirsi ku dhisan ah (Soomaaliya) ama beelo af
     ku dhisan (Switzerland iyo Belguim). Si kale haddii loo dhigo federaalku
     wuxuu ku saleeysanyahay beel qaran (National Community).
    
     Haddaba marka la eego qaab-dhismeedka bulshada Soomaalida iyo xaaladda
     cakiran ee  ay maanta Soomaalidu ku jirto waxaa la oran karaa federaalku
     waa uu ku haboonyahay in ay tijaabiso oo lagu bilkeedo. Teeda kale
     qaran-dhisku hoosta ayuu ka soo aasaasmaa oo ma aha in dawlad dhexe
     Soomaalidu mar kale lagu juujuubo.Waa tan Soomaalidu ku maahmaahdo “Haani
     guntay ka tolantaa”. Waxaa haboon in marka hore dib loo soo nooleeyo
     kalsoonida mujtamaca Soomaalida oo la abuuro nidaam kalsooni dhisi kara.
     Waxaa kaloo xusid mudan in nidaam kasta oo uu dal ku dhaqmo dib loo eegi
     karo oo waxna laga bedeli karo, waxna lagu dari karo, illeen ma jiro
     adduunku dastuur  qodobbadiisa aan sinnaba wax looga bedeli Karin marka
     laga reebo faqradaha loo yaqaanno faqradaha waara (Eternity Clause) ama
     faqradaha wax xadeeya (Limitation Clause) oo laga helo dastuurrada dalaka
     Jarmalka iyo India oo dhigaya in hannanka federaaligu aan sinnaba loo
     bedeli karin ama in mabaadii’da dimuqraadiyadda aan laga tallaabsan karin,iwm.
    
     “arrinta federaalnimada Soomaaliya waa maxay danaha uu shisheeyuhu ka
     leeyahay”?Su’aashan labaad  ee uu “idaajaa” ka soo xigtay isla marxuumka
     waxaa la oran karaa waa mid xilligeedii laga soo gudbay. Waayo, Soomaalida
     maanta ma aha tii waayadii “Dagaalkii Qaboobaa”. Soomaaliya mar bay ahayd
     buqcad (goob) istraatiiji ah oo ay labadii quwadood ee Midowgii Soofiyeetka
     iyo Maraykanka ay ku loollamaan (ku baratamaan, ku tartamaan) Laakiin wixii
     ka danbeeyay dumiddii uu dumay Midowgii Soofiyeetka ee soo af-jaray
     Dagaalkii Qaboobaa Soomaliyaa way wayday istraatiijyaddii ay lahayd. Ma
     is tiri dagaalka sokeeye ee Soomaaliya sidan uma daba dheeraadeen ama maba
     dhaceen  hadduu weli socon lahaa Dagaalkii Qaboobaa?!. Ma ogtahay in
     Soomaaliya loogu naanayso “Agoonkii Dagaalkii Qaboobaa (“Orphan of Cold
     War”) maadaama ay gursadeen naasihii ay jaqaysay (waa deeqihii nooc waliba
     lahaa ee dalka ku soo qulqulayay).
     Haddii la yiraahdo waxaa Soomaaliya dano dhaqaale oo istraatiiji ah ka leh
     Itoobiya oraah been ah ma aha. Shaki kuma jiro in ay Itoobiya dano dhaqaale
     oo istraatiiji ah ka leedahay Soomaliya siiba wixii ka danbeeyay
     goosashadii Eritrea oo ka dhigay Itoobiya dal bad-laawe ah. Waana wax la
     fahmi karo. Balse sinna  looma oran karo Itoobiya waxay isku qarinaysaa
     muraayad qiiq ah waxayna adeegsanaysaa nidaamka federaaliga ah si qaybaha
     federaalka Soomaalida ay u noqdaan kuwo awaamirteeda fuliya. Waayo halista
     noocaas ah (haddayba jirto!) waxaa lagaga gaashaaman karaa qaab dastuuri
     ah.
     Waa waalli iyo dhimir beel oo marnaba lama qaadan karo in awoodaha
     dastuuriga ee la siinayo gobollada, maamul goboleedyada,iwm la iska siiyo
     qaybaha federaalka ayadoon laa abba-yeelin oo aan loo miidaan dayin
     cawaaqibka ka iman kara. Waa in laga digtoonaada oo laga taxaddiraa
     dul-duleellada dastuuriga  ee laga huluulan karo. Tusaale ahaa sinnaba
     u uma qummanaan karto in maamul goboleedyada  awood loo siiyo in ay
     mucaahado (heshiis) ama xiriir ganacsi la galaan dal shishiiye. Masalan
     maamul goboleed bad iyo deked leh sinna sax uma aha inuu heshiis ganacsi
     dal shisheeye.  Sidaa aawadeed waxaa lama huraan ah in awoodaha keenaya
     in uu maamul goboleed xiriir gooni ah oo noqon kara mid siyaasadeed iyo
     mid ganacsiba uu la galo dal shisheeya. Waayo waa awoodo xasaasi ah oo
     dhaawacaya wada jirka qarannimada oo aan marnaba gacanta loo gelin karin
     maamul goboleedyada. Waayo waxaa jira awoodo markaad eegto wadamada ku
     dhaqma federaaliyadda aan lagu aamini karin qaybaha federaalka. (“waraabe
     lud laguma raro”).
     Waxaa tusaale loo soo qaadan karaa dastuurka maraykanka oo awoodda
     nidaaminta iyo sharciyaynta ganacsiga ka dhaxeeya gobollada ay iska
     leedahay  dawladda dhexe ee federaaliga ah oo aan lagu amini karin
     gobollada .
    
     “Kooxda soomaalida ah ee federaalnimada wadwaddaa waa tuma, maxayse uga
     jeeddaa?
     Su’aashan jawaabteedu ma fududa. Ileen waxaa meesha ku jirta yaa shicibka
     Soomalida afti shacbi ah ka wada qaaday oo waydiiyay nidaamka federaaliga
     raalli maka tiiin?. Ma idinku haboonyahay?. Balse waxaa hubanti ah in
     uusan ahayn nidaamka federaaliga ihi mid ay shakhsiyaad xukun-doon ah oo
     keliya ay hal-abuurkiisu leeyhiin. Waayo waxaa is waydiin mudan
     shakhsiyaadka uu qoraalku sarbeebay halkay ku hooyadaan? Waxay ku
     hooyadaan beelo ay xoog, juujuub iyo sharciyad waxay ku hogaamiyaanba ay
     talo ku leeyhiin. Marka sow meesha kuma jirta in bulshada uu hogaamiye
     koxeedka iyo wixii la halmaalaba ay ku hooyadaan ay u arkaan hannaanka
     federaaliga ihi in uu yahay qaabka keliya  ee ay ay kaga samatax-bbixi
     karaan awood dhexe oo hal gacan ku urrsan oo laga Wada dheregsanyahay
     cawaaqibkii ay reebtay oo haddii qaabkaas la waayana ay ka door-bidiyaan
     in ay beelahooda iskaga hoos noolaadaan sidii ay weligoodaba ay ugu hoos
     noolaayeen ka hor curashada dawladda qaran ee Soomalida?. Marka aad eegtid
     kala googo’a Soomaalida ee maanta taagan iyo sida ay Soomalida u kala
     didday waxaaba la oran karaa habka  federaaliga ah waa habka keliya ee
     dib u soo noolayn kara qarannimadii burburtay ahana kan keliya ee lagu
     soo xero gelin karo qabaa’il aad mooddid in ay yihiin duur-joog marka ay
     timaaddo u hogaansamidda awood dhexe oo ay adagtahay in la rabaayadeeyo.
     Marka waxaa lagu doodi karaa in ay gef tahay in lagu sifeeyo nidaamka
     federaaliga ah mid ku kooban hogaamiyeyaasha Soomaalida si ay jago iyo
     mansab u abuurtaan. Waxaa laga yaabaa in dadka fikraddan qaba ay tuhmayaan
     cilladaha lagu sifeeyo nidaamka federaaliga ee loo yaqaanno laban-laabmidda
     xukuumadda  “Duplication of Government) oo  xafiisyo iyo jagooyin dawladeed
     oo is-barbar yaacaya ay dalalka federaaliga ihi ay ka soo fufaan. Masalan,
     madaxwayne (mid federaali ah, mid maamul goboleed). Gole baarlamaan oo
     federaali ah (gole sharci dejin ee heer maamul goboleed). Gole wasirrro
     maamul goboleed (gole wasiirro oo federaali ah (federal cabinet). Cilladaha
     noocan ah haba yaraatee wax caqabad ah oo sidaa u buuran kuma ah nidaamka
     federaaliga ah ee waa wax  kallifaya habsami u socodka maamulka.
    
     “Waa maxay hab-dhismeedka dawladeed ee Soomaaliya ay u baahan tahay?”
    
     Waxaa hubaal ah in wadamada  logu dhaqo nidaamka federaaliga ihi ay yihiin
     dalal juqraafi ahaan aad u baaxad wayn. Waxaaba la oran karaa sababihii uga
     waa-waynaa ee keenay unkashada iyo hal abuurka  nidaamka federaaliga ah
     waa kuwo salka ku haya kala fogaanshaha xagga masaafada juqraafi ee qaybaha
     federaalku. Federaaligu waxaa la hal abuuray xilli ay is gaarsiinta
     adduunku heer hoose maraysay. (Baabur, dayaarad, telefoon ma jirin).
     Waana sababta keentay in federaalka casriga ah uu ka soo hanaqaado dalal
     aad u baaxad wayn Sida Maraykanka, Canada, Australia oo sababo siyaasadeed
     ka sokoow wadciga juqraafi ee dalalkan uu door ku lahaa qaadashada ay
     qaateen qaab-xukunka federaaliga ah maadaama ay mujtamacaadku doonayeen
     dawlad ayaga u dhow oo ay taladeedu leeyihiin. Doorka ay masaafada
     juqraafi ku leedahay nidaamka federaaliga ihi waxaa lagu tusaalayn karaa
     jasiirad ka baxsan dhul-waynaha Malaysiya ayaa waxaa loo oggolaaday awoodo
     ka badan kuwa la siiyay qaybaha kale ee federaalka Malaysiya maadaama ay
     gooni u go’antahay ayadoo la tix-gelinayo xaaladda juqraafi ee
     jasiiraddaas.
     Hase yeeshee waxaa iyadana aan marnaba meesha laga saari karin in uu
     federaalku yahay wax siyaasad  salka ku haya ee an ku salaysnayn oo keliya
     juqraafi iyo kala fogaanshaha deegaannada ee waxaa xitaa qaatta dalal aad
     u baaxad yar oo tirada dadka ku noolina ay yaryihiin sida Switzerland,
     Usu-tagga Imaaraadka Carabta iyo Belguim. Marka waxaa la oran karaa
     nidaamka federaaligu waa mid ku haboon dal baaxad yar oo dadka ku noolina
     ay yaryihiin sida Soomaaliya haddiiba qaab-dhismeedka bulshadiisu aanu u
     cuntamayn nidaamka awooddu halka meel ay ku urursantahay.
     Waa marag ma doonto in ay soomaalidu wadaagto waxyaalo badan oo ma-guuraan
     ah oo ka dhigaya qarannimadeeda mid dabiici ah. Soomaalidu ma aha bulsho
     aan is qaadi karin oo  sida Soomaalidu tiraahdo “dab iyo dhagax ah” isku
     ah. (“Dab iyo dhagax la iskuma dhuftee kala dhowraa”). Xaashaa Lilaahi!
     Soomaaliidu waa  beel qaran oo dabiici ah hal meel ka soo wada unkatay si
     kastaba ha isku kala qayb-qaybiyeenne. Balse federaalku laguma sifayn
     karo mid suulinaya wada dhalashada ma-guuraanka ah ee Soomalida. Bil-caks
     Soomaalidu waa kuwo lagu tilmaami karo federaaliyiin dabiici ah (Natural
     Federalists). Waayo waa bulsho ka hor isticmaarka (gumaysiaga) aan awood
     dhexe ee guud ku hoos noolaan jirin oo madax-bannaani beeleedku ku
     dheeryahay. Waa bulsho madax-bannaanida iyo qab-waynida shakhsiga ihi ku
     sifoowday oo awood ka baxsan tan reerkooda ayba la tahay wax qariib ah oo
     amar-diidayaal u badan.
    
     Haddii lagu doodo Soomaaliya waxaa xal u ah isu-talis ama is-maamul hoosaad
     ku dhisan maamulka (Administrative Autonomy)ee aan siyaasad ku dhisnayn,
     waxaa aan daliil u baahnayn in maamul noocaas ah uusan waxba ka duwanayn
     (ka geddisnayn) maamulladii xukuumadihii ka horreeyay dagaalka sokeeye.
     Waayo is-maamul hoosaad waa qaab awood bixin ah ( xukun-wadaag) oo aan
     lahayn damaanad dastuuri ah oo markii uu doono dib ula noqon karo
     baarlamaanka dawladda dhexe, illeen awoodda ugu sarraysa ee siyaadada
     waxaa mar waliba yeelanaya dawladda dhexe, awoodaha  gobolladuna waxay
     noqonayaan awoodo la soo dawarsaday (la soo baryay, la soo tuugsaday) oo
     markay doonto dawladda dhexe diidi karto in ay bixiso ama hadday doonto
     ceshan karto kuway hore u bixisay. Si kale haddii loo dhigo awoodaha
     is-maamul goboleedyada waa kuwo gobollada lagu amaanaystay oo ay dawladda
     dhexe xaq sharciyeed u leedahay halka hannaanka federaalkuna yahay
     xukun-wadaah dhex mara labo libaax oo uu mid waliba qayb libaax qaadanayo.
    
    
     In lagu misaalo xukun-wadaag federaali ah qaran-dumis ama ay ka dhigantahay
     “qaabil raalii gelin” waa mid xaqiiqda dhabta ah ka fog oo iska
     indha-tiraysa muxtawiyaadka (ingredients) ay bulshada Soomaalidu ka
     koobantahay. Maxaa yeelay dal haddii dadka ku nooli ay yihiin dad xagga
     isirka, diinta,iwm ku kala duwan sida dalka Koonfur Afrika sinnaba dabool
     uma saari karo waaqica bulshadiisa, waana in uu tix-geliyaa wadcigisa
     gaarka ah. Marka yaa dafiri kara (inkiri kara) in ay Soomaalidu ka kooban
     tahay qabaa’il oo aan sinanaba loola bar-bar dhigi karin  bulshooyinka ka
     gudbay marxaladda reer-reerka ee loogu yeero “bulsho baahsan” (“Mass
     Society”)?. Haddaba ayadoo la tix-gelinayo wadciga gaarka ah ee Soomaalida
     ayaa waxaa roon in  ay Soomaalidu abuurtaan dawlad googol-wayn oo aanay
     qolana dareemayn in la xusulinayo. Haddii taa la waayana waxaa hubaal ah
     in dawladdii la abuura ay noqonayso mid gogol yar  (dawlad awooddu hal
     meel isugu urursantahay) oo aysan dawladdaasu noqonayn mid wada deeqda oo
     ku filan beelaha oo ay dhacayso-wayba dhacday- in beel waliba u hanqal-taag
     to hanashada awoodda urursan (dawladda dhexe) oo sida gogol laga sameeyay
     haragga (maqaarka) sagaarada ookale ay noqonayso (wayba noqotay) oo in la
     iska kacsado mooyaane aan la kala durki karin (federaal waa lagu kala
     durkaa). Soomaalidu waxay tiraahdaa “Gogol harag sagaaro laga sameeyay
     iiga kac mooyaanne, iga durug ma laha”. waana runtii waxa ka dhacay
     Soomaaliya oo markii awooddii qaranku laha lagu tagri-falay oo ay gogashu
     yaraatay ay beelihii wax tabanayay abaabushteen ciidan jabhadeed beel ku
     dhisan si ay gogasha uga kacsadaan qolooyinkii loo tiirinayay in ay
     sed-bursadeen xukunka. Isku soo wada-duubo, waxaa lagu doodi karaa in
     nidaamka fedederaaliga yahay googol-wayntii ay Soomalidu ku kala durki
     lahayd, illeen awoodda iyo xukunka ayuu firdhiyaa hannaanka federaaliga
     ah, wuxuuna ka hortag u yahay in ay beeluhu ku qamaamaan hanashada iyo ku
     fariisiga gogoshan yar (awoodda dhexe ee urursan).
    
    
     Gunnaanad
    
     Qoraalkan wuxuu soo faagay oo uu iftiimiyay gefaf xagga macnaha iyo
     mabaadii’duba la xiriira ee nidaamka federaaliga ah oo uu sababay qoraalka
     “idaajaa” oo salka ku hayn karta ku talo- gal ama ku qotomi karta nuqsaan
     la xiriira aqoon siyaasadeed aan muggeeda waynayn. Waa qoraal aan qabo in
     hal-ku-dhegga (cinwaanka) uu u bixiyay iyo dulucda qoraalka aysan is
     burinayaan oo aysan is waafaqayn. Waayo bar (nus ) ka mid ah qoraalkiisa
     wuxuu ka koobnaa dhacdoooyin caadifad iyo laab lakac ku dhisan oo uu ku
     faagayay cadaawad wakhtigeedii laga soo gudbay. Waxaa ku haboonayd in uu
     xoogga saaro qaadaa-dhig  iyo faaqidaad uu ku sameeyo nidaamka federaaliga
     ah oo uu la tacaalo sida federaalku ugu haboonyahay ama sida uusan ugu
     haboonayn bulshada Soomalida oo tix-raac iyo daliil ku dhisan. Sidaa
     bil-caksigeeda ayuu “idaajaa” qoray oo wuxuu noo soo taxay silsilad dheer
     oo taariikhi ah oo ku xoojinayo tuhunka iyo shakiga uu ka qabo cadowga
     wirwirka iyo dhalanteedka ah (khiyaaliga ah) ee Itoobiya. Tuhunka Itoobiya
     laga qabo waa mid marka loo kuur-galo lagu tilmaami karo mid laga
     bad-badiyay oo la buun-buuniyay. Waa tuhun beenoowi kara marka la
     lafa-guro xaaladaha bulshadeed, dhaqaale iyo siyaasadeed ee Itoobiyada
     maanta jirta. Maxaa yeelay Itoobiyada maanta jirta ma aha tii Xabashidii
     qarniyaal ka hor Soomaalida  kula jirtay colaadda xagga  diinta ah. Ma ah
     mid taliskii   “Dirge” ( Dirge waxaa loogu yeeri jiray taliskii Mingistu)
     uu talada hayo. Itoobiyada maanta ma aha tii Imbaraatuurkii Amxaarada ee
     dhul-ballaarsiga ku hamiyay  ee Haile Selaassie uu ka taliyo. Haile
     Selaassie wuxuu ahaa nin waayadii uu noolaa ku dhaqan aha, wuxuuna weligii
     ku taamayay in uu la wareego dhammaan dhulalka ay Soomaalidu degto (horay
     buu Galbeed ula wareegay) ee Geeska Afrika oo uu ka dhigo qayb ka mid ah
     Imbraatuuriyaddii Amxaarada si la mid sidii uu ka yeelay Eritrea oo uu
     dhulkeeda la wareegay sannadkii 1962-dii.
     Itoobiyada maanta ma aha mid quwad wayn ah oo warshadaha (sancada) ku
     horumartay oo awood dhaqaale iyo ciidanba u yeelan karta in ay liqdo
     (dhunjiso) Soomaalida.
     Itoobiyada maanta waa tii uu qoraa wax ka qora arrimaha wadaniyadda
     (nationalism) ku tilmaamay (Prison House of Nations)-Guri xabsi ah oo ay
     ummado ku taxaabanyihiin-. Wuxuu qoraha ula jeeday oraahdiisa in Itoobiya
     ay tahay dawlad xoog, juujuub iyo muquunin ay dawladnimadeedu ku dhisantahay
     oo ay halis joogto ah ugu jirto in ay si fudud u dunto. Waayo waxay ka
     koobantahay qowmiyado kala jaad ah  (kala nooc ah, kala duwan) oo wada
     maleegaya (shir-qoolaya) (marka laga reebo kuwa wadajirka ka manaafacaaday)
     sidii ay uga boodi lahaayeen gidaarka ( derbiga) xabsiga.
     Marka, waxaa la oran karaan tuhunka iyo shakiga lala beegsanayo Itoobiya
     waa mid aan ku fadhin sal caqli-gal ah oo lagu misaali karo qof hooskiisa
     ka baqay. Bal u mar kale u fiirso xaaladda dhaqaale ee Itoobiyada maanta.
     Itoobiyada maanta waxay meesha ugu hoosaysa  kaga jirtaa liiska (taxda)
     Warrbixinnada lagu cabbiro (qiyaaso) horumraka beni’aadamka (eeg oo akhri
     Human Development Reports). Waa dalka adduunka ugu saboolsan (faqiirsan)
     oo lagu garto muuqaallada, abaarta, macalusha iyo gaajada oo dadkiisu
     quudin kari waayay.
     Bal eeg sida dalka yar ee shalay ka qayb ahaa Itoobiya ee Eritrea uu iska
     caabiyay Itoobiya markii ay labada dal isku dhaceen oo uu dhex maray
     dagaal xagga xuduudda ah. Itoobiya dagaalkan xoog way ku soo af-jari
     waysay, waxaana loo baahday ciidan caalami ah oo kala dhex gala labadan
     dal. Ma Soomaliya oo qarannimadeedii soo ceshatay ayaa ka taag-darnaan
     karta Eritrea oo aan iska caabin karin fara-gelin ay Itoobiya soo
     fara-geliso qarannimadeed?. Jawaabtu waa maya.
     80-ka Malyuun ee Itoobiyaanka ah ee uu “daajaa” soo xigtay ma is waydiiyay
     imisaa muslim ka ah? Imisaa Oroomo ah?. Imisaa Cafar ah? Itoobiyada ay
     qowmiyadda ugu tirada badani Aroomadu tahay  miyay Soomaalidu halis u
     aragtaa marka la oddoroso halista Itoobiya?.
     Aroomada iyo Cafartuba waa dadka adduunka ugu dhow Soomaalida marka laga
     eego dhinacyada isirka iyo afka oo xitaa lagu doodi karo in ayaga iyo
     Soomaaliduba wada yihiin laamihii ama faracii geed wayn. Waxaa hubanti
     ah in hadii Itoobiya laga abaabulo doorashooyin xalaal ah oo aan lagu
     shuban oo ku dhisan dimuqraadiyad, xorriyad iyo hannaan doorasho oo aan
     ahayn mid cod khasaariye ah ay talada iyo xukunk Itoobiya ka wareegayso
     labada qowmiyadood ee Amxaarada iyo Tigreega ee taariikhiyan  xukunka
     kala dhaxlayay (hadda Tigreega ayaa dhaxaltooyada haysta) oo talada si
     fara-maroorsi ah muddo qarniyaal ah si gooni gooni ah u kala  haystay oo
     ay awoodda ugu sarraysa ee fulinta  gacanta u galayso qowmiyadaha leh
     aqalabiyadda xagga tirada.
    
     Waxaa ayaan darro ah in  diidmada nidaamka federaaliga ah iyo ku haboonaan
     la’aantaiisa ee Soomaalida uu “idaajaa” bud-dhige uga dhigo cabsi iyo
     baqdin nafsaani ah iyo hebel baa sidaa yiri oo waayo doodaha noocaas
     waxay gef ku tahay garaadka Soomaalida, maanka fayowna ma qaadan karo.
     Ma Itoobiyaa awood Maraykan iyo mid u dhowba  yeelan karta mustaqbalka
     dhow? Ma is barbar-dhigga Itoobiya iyo Maraykanka, Mexico iyo Soomaaliya
     ayaa ah tusaale loo miidaan dayay ah?
     Gebegebadii iyo gunnaanadkii waxaa  Soomaalida  la haboon iny muraayad
     isku eegaan oo aysan dal kale u eersan qaran dunkii ku dhacay. Waayo
     Soomaaliyoo mid qur ah oo ah qaran walaalo ah sinna Itoobiyadan saboolka
     ah ee taagta daaran uma moosi karto hirka iyo mawjadda qaranka Soomaalida
     si kasta oo ay iskuga daydo (Eritrea ayay mucaarad iyo qaabab kale u
     adeegsatay carqaladaynteeda balse way ku hungoowday). Soohdimaha
     siyaasadeed (ma aha kuwo bulshadeed) ee  ay askarta (ciidamada)
     Itoobiyaanku ka soo tallaabaan wax waaraya ma aha ee waa  sida
     cayayaan-roobeedka ookale oo markuu roobku joogsado la arko ayagoo
     dhulka tuban oo wada bakhtiyay.
     Si kastaba arrintu ha haatee waaxaa la wada ogsoonyahay in badi dalalka
     adduunka ee ay dagaallada sokeeye ka dhaceen ay dagaalladooda ka dib
     abuurteen qaab-dawladeed u horseeday  nimco iyo naruuro  xagga siyaasadda
     ah, waayo waxay ka cashar qaateen sababihii dhaliyay dagaalladooda ahliga.
     Haddaba waxaa la oran karaa daagaalka sokeeye ee Soomaliya waa mid
     dhaliyay fursad loogu guuri karo marxalad iyo waa cusub oo lagu dhisi
     karo qaran cusub oo casri ah oo ay awoodaha dawladdu kala firdhisan yihiin
     oo aanay qaybo ka  mid ah bulshada Soomaaliduna isu arag in ay dulmanyihiin
     oo ay ku jiraan xabsi-qarameed.
    
    
    
    
     Maxamed Xaaji Caddoow
     London, England
     Email: mohamedadow@hotmail.com
    
    
    
    
    
    

Copyright ©2003- Mareegta Raadraac ee Farshaxan. All Rights Reserved.