MA DHABBAA QABIIL WAA QAB IYO IIL?  Barwaaqo Waraysi uu Cabdulqaadir Xirsi Yamyam siiyey wargeyska la yidhaa ‘Wacyi’ oo ka soobbaxay dalka Imaaraadka Carabta bishii May, 2003dii ayuu ku sheegey in dhibaatada u weyn ee maanta dadka Soomaaliyeed haysata uu asalkeedu ka soo jeedo Qabiil. Waxaanu wargeysku soobbandhigey hees uu Yamyam curiyey oo xambaarsan aragtidaa iyada ah. Yamyam oo aragtidaa sii faahfaahinayaa wuxuu yidhi, “Qabiilka markaan micnihiisa furfurno waxaan u kala qaadaynaa labada erey ee kala ah qab iyo iil.” Waxa haddaba isweydiin leh sida ay wax uga jiraan aragtidaa iyada ah. Qof ahaan anigu aragtidaa ma qabo kumana raacsani curiyaha. Qoraalkanna waxan ku eegi sida aanay dhibaatada Soomaali haysataa uga soo jeedin qabiil iyo sida aanay ereyga qabiil uga tafiirmi karin labada erey ee uu Cabdulqaadir sheegey. Waxa kale oo aan ku eegi inaanu ereyga ‘qabiil’ la ujeeddo ahayn magaca Qaabiil sida ku xusan heestaasi. Sooyaal ahaan, ereyga ‘Qabiil’ waa erey af-carabiya oo la soo ergistay. Waxa uu ka soo jeedaa ereyga ‘Qabiilah’ sida hoos ku qoran. Wadartiisuna waa ‘Qabaa’il’. Kolkii uu Soomaaliyoobey xarafkii u danbeeyey ayuu ereygu lumiyey. Waxanu yeeshay qaabka uu hadda leeyahay ee ah ‘Qabiil’. Wadar ahaanse waxba muu lumin. Soomaali ahaan ujeeddada ereygu waa reer. Sida ku cad aayadda 13aad ee Suuradda Al-Xujuraat ee Quraanka, waxa uu Weynaheen (Korreeyoo Hufnaaye) innoogu sheegey inuu innaga dhigay reero iyo dadyaw si aan isugu garanno (eeg ayaadda hoos ku qoran). Eebbe ma odhan waxan idinka dhigay reero iyo dadyaw si aa isu baacsataan. Sidaasi awgeed ayaan kolnaba loo odhan karin dhibaatada inna haysataa waxay ka soo jeedda “Qabiil”. Kii yidhaahdaana isagaa cirka roob ku og!! Waxana lagu tilmaami karaa inuu yahay qof hadalkii Eebbe melmeley! Hal-tebinta Suuradduna waa sidan: “Dadow! waxaan idinka abuurray lab iyo dheddig, waxaananu idinka dhignay dadyaw iyo qolo-qolo (reer-reer) si aad isugu garataan, ka idiinku milgo weyni Eebbe agtiisa waa ka idiinku cabsi badan, Eebbana waa Buuni wax walba og!” Waxa haddaba in la xuso mudan in dhibaatada Soomaali haysaa aanay ahayn Qabiil ee ay tahay Qabyaalad. Af-carbeedkana waa “Qabaliyah”. Taas oo ah in qabiilka loo adeegsado sidii uu Eebbe inna faray si ka duwan oo ah is takoorid, is haybsoocid, isugu xoog sheegasho iyo wixii la mid ah. Iney sidaasi tahayna waxa idin ku filan tuducii caanka noqday ee maansadii Abwaankii weynaa (Eebbaa Weyne) ee Cabdillaahi Suldaan “Timacadde”. Tuducaasi oo ay dad badani halhays ka dhigteen waxa uu odhanaya: - Dugsi ma leh Qabyaaladi waxay, dumiso mooyaane. Ereyga ‘Qabiil’ haddii aan ku sheegey, isir ahaan, inuu yahay erey shisheeye ah ma odhan karraa waxa ka tafiirmi kara ereyo Soomaaliya? Waxay ila tahay sida ay Soomaaliyi u tidhaa: Hal booliyihi nirig xalaal ah ma dhasho, inaanu erey shisheeye ihina u dhali karin ereyo sokeeye ah. Carabi ahaan iyo Soomaali ahaan toona ereyga ‘Qabiil’ maaha erey lamman. Si kale haddii aan u idhaa, ereygu kama koobna laba erey sida uu C/qaaddir Yamyam tilmaamay. Labada erey ee ‘Qab’ iyo ‘ iil’ waa laba erey oo uu mid kastaa iskii u madax bannaanyahay. Badiyaa ereyada lamman waxa loo kala dhexeysiin karaa xariir (jiitin yar). Xariirtaasi ujeeddadii ereygu lahaa ma beddesho. Tusaale ahaan, magaca Gaaxnuug waa magac lamman oo ka kooban labada erey ee ‘Gaax’ iyo ‘Nuug’. Haddii xariir loo dhexaysiiyo wuxuu u qormayaa sidani: Gaax-nuug. Xarriiqdaasi ujeeddadii magaca waxba kama beddelayso. Haddii aan taasi ku adeegsanno ereyga ‘Qabiil’ wuxuu u dhigmayaa sidan: “Qab-iil”. Kolka sidaa loo akhriyo ujeeddadii ma luminayaa mise ma luminayo? Waxa halkaasi innooga cad inaanu ereyga ‘Qabiil’ ahayn erey ka kooban laba erey oo Af-soomaaliya. Sidaasi awgeed ayaan loo odhan karin erey shisheeye ah ayaa laba erey oo Soomaaliyii ka tafiirmeen. Hadalkii oo kooban, ereyga ‘Qabiil’ waa erey keli ah mana loo kala saari karo ‘Qab’ iyo ‘iil’. Haddaba tuduca u horreeya ee heestu miyaanu ahayn mid wax soofdaran habaabinaya? Dhanka naxwaha tuducu wuu samaynayaa ujeeddo dhan. Hayeeshee, ujeeddada uu sheegayo ayaan dhab ahayn. Waana taasi ta loo baahan yahay in la toosiyaa. Qofka hadda bilaaba barashada isirrada ereyada Soomaaliyeed, shisheeye ha ahaado ama sokeeyaba e, miyaanu heestaasi ka baranayn wax aan dhab ahayn haddii uu qaato inuu ereyga qabiil ka kooban yahay Qab iyo Iil sida uu Curiyuhu u dhigay? Tuduca labaad ee heesta ayaa isna u baahan in la axadho oo wixii qallooca ee ku jira la tilmaamo lana toosiyo. Waxay heestu ku bilaabmaysaa: Qabiil waa qab iyo iil Waana magaci Qaabiil Haddii aan nidhi qabiil ma aha ‘qab iyo iil’, miyaan odhan karraa qabiil waa magaci Qaabiil? Intaynaan weydiintaa ka wercelin bal aan isu foodinno labada erey ee ‘Qabiil’ iyo ‘Qaabiil’. Ka hore wuxuu ka kooban yahay saddex shibbane iyo laba shaqal oo uu midi dheer yahay. Ka labaadina wuxuu ka kooban yahay saddex shibbane iyo laba shaqal oo dhaadheer. Halkaasi waxa durba innooga dhuroobey inaanay labada erey isku qaab-dhismeed ahayn. Dhanka dhawaaqa waxan dareemaynaa iney kala dhihid yihyiin. Ujeeddooyinka labada erey qudhoodu isku mid maaha. Qaabiil waa magacii ina Nebi Aadan. Ujeeddadiisana ilaa hadda cid sheegaysa maan arag. Mase filayo inuu la ujeeddo yahay Qabiil sida ku xusan heesta. Intii uu doodda waday marna Yamyam ma xusin wax uu aragtidiisa ku taageerayo. Mana tilmaamin in ay jiraan dad kale oo la aragtiyihi. Isaga oo Cabdulqaadir qabiilka innoo sii qeexaya wuxuu yidhi,“Qabiilka haddaan micnayno waxa uu noqonayaa mishiin xidhan. Furihiisuna waxa weeye ‘Jabhad’. Kii yoo hadalka sii watana wuxuu yidhi, “Jabhadey maxaad tahay? Waa “jab iyo had”. Jab waa qof jabey, hadna waa dhimasho. Qabiilka iyo furihiisu waxay ka koobmaan 12kaa xaraf oo marka la isku hoos qoro u qormaya sidatan: QAB HED (HAD) JAB IIL Halkaa waxa innooga soobbaxaya buu yidhi micne aan garan karro oo ah (kibir baa jebiyey, iyo heddiisii baa gashay wuuna dhintay). Haddii aan u fiirsanno hawraarta ah “Qabiil waa mishiin xidhan” waxan dhaadaynaa iney ku dhisaalantahay aragti ama hummaag uu samaystey Curiyuhu runtase ka fog. Si uu aragtidiisaasi ugu meel sameeyo wuxuu innoo sheegey inuu mishiinku fure leeyahay, furahaasina yahay “Jabhad”. Ereygii jabhad ayuu haddana u kala jebiyey labada qaar ee kala ah “Jab”iyo “Had”. Runtii aragtidaasi waa male ee maaha mid aqoon ku dhisaalan. Siday doontabana ha ahaatee, ereyga “Jabhad” isir ahaan waa erey af-carabiya oo ka soo jeeda ereyga “Jabha”. Kolkii uu Soomaaliyoobayna wuxuu noqoday “Jabhad”. Ujeeddada ereygu waa urur dagaal. Waxa haddaba, hubaal ah, sidii aan hore u soo sheegey inaanay dhicikarin inuu erey shisheeye ihi ka koobnaan karo laba erey oo Soomaaliya. Sidii aan hore u tibaaxayna ay lagama maarmaan tahay in la xuso iney tahay aragti wax soofdaran habaabineysa. Hadal iyo dhammaantii, ereyadaasi isirahaan dameerahoodu isma geyaan meelna kama soo wada jeedaan sida waraysigaa lagu sheegey. Inkasta oo uu aragti qurux badan inna soo hordhigay Cabdulaqaadir Xirsi haddana waxa lagama maarmaan ah ineynaan runta iska indhatirin oo ay tahay in la tilmaamo aragtida runta ka fog ee dadka soofdaran habaabineysa.